Can Dündar’ın 10 Ocak 2025 tarihinde yayınladığı videonun başlığı “Küresel oligarşi, aşırı sağı pompalıyor”du. Dündar, Elon Musk’ın, Almanya’nın aşırı sağcı lideriyle röportaj yapmasını ve onu “başbakanlığın güçlü adayı” olarak pazarlamasını bir skandal olarak nitelendiriyordu. Röportaj, Hitler’in aslında komünist olduğu, Kaliforniya’da hırsızlığın serbest olduğu gibi kanıtsız iddialar, komplo teorileri ve yalanlarla doluydu. Musk, bir hafta önce de Die Welt’e yazdığı bir makalede aşırı sağcı AfD’den (Almanya için Alternatif) “Almanya için son umut kıvılcımı” diye söz etmişti (https://www.youtube.com/watch?v=LOIuO4U4CXY).

Trump’ın zaferinde büyük payı olan Musk, şimdi gözünü Avrupa’ya dikmiş gibi görünüyor. Avrupa Birliği’nin (AB) son yıllarda küresel teknolojiyi düzenlemeye öncülük etme girişimleri ABD’li teknoloji şirketlerini oldukça rahatsız ediyordu. Buna karşı ABD’li teknoloji patronları, aşırı sağcı siyasi güçleri destekleyerek AB’yi dize getirmeye çalışabilir. Zaten Brüksel yıllardır Büyük Teknoloji lobilerinin kuşatması altındaydı. Fakat şirketler Musk’a kadar siyasi mücadelenin dışında kalmayı tercih ettiler. Musk, yeni bir dönemin habercisi olabilir. Kremidas-Courtney ve Litobarski (2025) gelecekte, transatlantik lobiciliğe ek olarak, Büyük Teknoloji şirketlerinin Avrupa Siyaseti’ne daha agresif müdahalelerin olabileceğini belirtiyor. Bu müdahaleler farklı biçimlerde gerçekleştirilebilir. Örneğin, küresel iletişim platformlarındaki algoritmalar bu yönde çalışabilir; tekno-popülist siyasi partilere, düşünce kuruluşlarına ve gruplara yüklü bağışlar yapılabilir. Daha şimdiden bunun haberlerini okuyoruz. Musk, Sunday Times’ın İngiltere’deki sağ popülist Reform partisine 100 milyon dolar vermeyi planladığı yönündeki haberlerini yalanladı. Ama Reform lideri Nigel Farage’a göre Musk, partiyi finansal olarak desteklemeyi ciddi olarak düşünüyor. Ayrıca kısa bir süre önce, İtalya Cumhurbaşkanı Sergio Mattarella, İtalyan siyasetine müdahale etmemesi için Musk’ı uyarmıştı.

On yıl öncesine kadar sosyal medya, demokrasi vadediyordu. Yurttaşlar artık yukarıdan aşağıya mesajların pasif alıcıları değillerdi. Medyanın geleneksel bekçilerini atlayarak çevrimiçi kamusal alanda birbirleriyle doğrudan etkileşime geçebiliyorlardı. Otoriter devletler, bu yeni eşler arası iletişim kanalları üzerinde merkezi kontrol sağlayamayacaklardı. Bilgi ve iletişim teknolojileri, hiyerarşileri radikal bir şekilde düzleştirecek ve dijital çağ için elektronik bir agora ortaya çıkaracaktı. Fakat öyle olmadı. Şimdi Musk ve Zuckerberg gibi kapitalistlerin egemen olduğu sosyal medya imparatorluklarımız var. Sivil tartışmaların yerini öfke uyandıran etkileşimler, kutuplaşmaya öncelik veren algoritmalar ve dezenformasyon kampanyaları aldı. Sosyal medya, hükümetlerin ve hükümet dışı aktörlerin dikkatimizi çekmek için para ödeyerek orantısız bir etkiye sahip olduğu bir alan haline geldi (age).

Buna karşı ne yapılabilir? AB, Büyük Teknoloji şirketlerinin artan etkisi karşısında egemenliğini korumakta giderek daha fazla zorlanacak gibi görünüyor. Üstelik şimdi doğrudan ABD’nin politik gücünü arkasına almış bir Musk var ve ABD’li politikacılar, “Avrupa Elon Musk’ı ve X’i düzenlemeye kalkarsa ABD, NATO’ya desteğini çekebilir” gibi tehditler savurmaktan çekinmiyorlar (https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/jd-vance-elon-musk-x-twitter-donald-trump-b2614525.html). Kremidas-Courtney ve Litobarski (2025), bu yeni dinamiği dengelemek için AB’nin acilen harekete geçmesi gerektiğini savunuyorlar. Bunun için şunları öneriyorlar:

1. AB zorbalığı reddetmeli ve düzenleyici çerçeveleri güçlendirmeye ve düzenleyici erişimini genişletmeye devam etmelidir. Tekel karşıtı sıkı tedbirleri uygulamalı ve teknoloji endüstrilerindeki tekelci davranışları kırarak tek bir kuruluşun aşırı büyük bir etki yaratmasını engellemelidir. Lobicilik faaliyetleri, seçimleri etkileme, siyasi bağışlar gibi konularında şeffaflığı artırıcı adımlar atmalıdır.

2. AB, kendi teknoloji tabanına yaptığı yatırımı iki katına çıkarmalı, hedeflerine uygun bir risk sermayesi ekosistemi oluşturmalı ve kendi teknoloji devlerini geliştirmek için daha çok çaba sarf etmelidir.

3. AB, Washington’un Brüksel’deki etkisini azaltmak için Amerikalı aktivistler ve demokrasi yanlısı teknoloji şirketleriyle birlikte çalışmalı ve benzer düşünen ülkelerle (örneğin Kanada, Birleşik Krallık, Japonya ve Küresel Güney’deki ülkeler) eş güdümü sağlamalıdır.

4. AB, dijital egemenliği koruma çabalarına hız vermeli ve kritik AB verilerinin kötüye kullanılmasını veya gözetlenmesini önlemek için kendi sınırları içinde depolanmasını ve işlenmesini sağlamalıdır.

5. AB, vatandaşların katılımını sağlamak ve onları ikna (persuasive) edici teknolojilerin riskleri konusunda eğitmek için çabalarını güçlendirmeli ve genişletmelidir.

Kremidas-Courtney ve Litobarski’nin (2025) bu önerileri gerçekleştirilebilir mi? AB, Büyük Teknoloji şirketlerinin faaliyetlerinden kendini ne kadar koruyabilir? Bu öneriler, Musk öncülüğündeki ABD’li Büyük Teknoloji şirketlerinin aşırı sağ partiler üzerinde AB’nin teknoloji politikalarını yeniden yapılandırma girişimlerinin önüne ne kadar geçebilir?

Bu soruların yanıtlarını birkaç yıl içinde alacağız. Ama benim asıl merak ettiğim, büyük umutlarla yücelttiğimiz başta internet olmak üzere dijital teknolojilerin nasıl tersine döndüğü ve aşırı sağın yükselişini destekleyen bir unsur haline geldiği. Yoksa en başından beri yanılıyor muyduk? David Golumbia (2024), Siber Özgürlükçülük: Dijital Teknolojinin Sağcı Politikası adlı kitabında aslında demokrasiyi savunurken bir çok konuda tam tersine zemin hazırladığımızı savunuyor.

Siber Özgürlükçük Nedir?

Siber özgürlükçük terimine ilk kez teknoloji felsefecisi Langdon Winner’in 1997 tarihli “Cyberlibertarian Myths and the Prospects for Community” başlıklı makalesinde rastlıyoruz. Ancak Winner’ın bu makalesinde ifade ettiği fikirleri aynı dönemde yayımlanan başka çalışmalarda da görmek mümkün. Söz konusu çalışmaların başında da Richard Barbrook ve Andy Cameron’un “Californian Ideology” başlıklı makalesi geliyor. Fakat Kaliforniya İdeolojisi terimi, Barbrook ve Cameron’un tartıştığı düşünce sisteminin sadece Kaliforniya’da işlediğini düşündürebileceği için Golumbia (2024), siber özgürlükçülük terimini tercih ettiğini belirtiyor.

Winner’ın makalesinde siber özgürlükçülük, elektronik dolayımlı yaşam biçimlerine yönelik esrik coşkuyu radikal, aşırı sağın özgürlük, sosyal yaşam, ekonomi ve siyaset hakkındaki fikirleriyle ilişkilendiren bir fikirler yığını olarak ele alınıyor. Bir diğer deyişle, bir yanda dijital teknolojiler hakkında Silikon Vadisi’nden tüm dünyaya yayılan esrik bir coşku varken diğer yanda özgürlük gibi temel terimlerin ne olduğuna dair aşırı sağcı fikirler bulunuyor. Bu bağlamda, bir çoğumuz aşırı sağcı fikirlerle hiç bir bağımızın olmadığını düşünerek kendimizi konunun dışında tutabiliriz. Ama yazının devamında da göreceğimiz sık sık dijital özgürlükleri savunmak adına siber özgürlükçü görüşlerin etkisi altında hareket ediyoruz. En azından kendi adıma böyle bir öz eleştiri yapabilirim.

Aslında reel sosyalizmin çözülüşünden sonra internet önemli boşluğu doldurdu. İnternet ve onunla beraber yayılan dijital teknolojilerin sunduğu olanaklar geçmişteki büyük anlatıların yerini aldı. İnternetin sunduğu enformasyon dağıtım ve örgütlenme olanaklarıyla artan umutlar 2010’lu yıllardaki toplumsal hareketlerle zirveye çıktı. Hep yeni (!) bir şey vardı: Sosyal ağlar, blok zinciri, NFT, metaverse, yapay zekâ… 1960’lı yıllardaki toplumsal mücadelelerinin yerini iş başarısı ve inovasyon hikayeleriyle harmanlanan bir vizyon almıştı. Silikon Vadisi ve onun yerellerdeki havarileri, sosyal misyonları hakkında ısrarcılardı. Bu durumu eleştirenler, iş insanları ve teknoloji uzmanları tarafından aşırı distopyacılıkla suçlandılar. İşin kötüsü normalde sağcı politikalara ve siyasi özgürlükçülüğe bireysel olarak karşı çıkan birçok kişi kendisini hükümet düzenlemelerine karşı mücadele ederken ve Facebook, Google, Twitter vb şirketlerin istedikleri gibi davranma haklarını savunurken buldu. Geçmiş yılların toplumsal mücadelelerinde önemli bir yere sahip olan kamusal eğitim, medeni haklar, çalışma koşulları, sosyal güvenlik ağını ve şirketlerin faaliyetlerinin uygun şekilde düzenlenmesi gibi konuları bir kenara bıraktılar. Serbest piyasa ekonomisini, toplumsal sorunların çözümü olarak gören aktörlere destek oldular. Dijital teknoloji, politik, toplumsal ve insani olanın önüne konuldu.

Ancak siber özgürlükçüğü basitçe siyasi özgürlükçülük ve dijital ütopyacılığın bir birleşimi olarak görmemek gerekiyor. Golumbia (2024) basitçe dijital teknolojilerin insanları özgürlükçü partilere oy vermeye ikna etmesi gibi bir durumdan bahsetmiyor. Çoğunlukla, siyasi özgürlükçüler kendilerini özgürlükçü olarak görürler, özgürlükçü partilerden birine üye olabilirler, özgürlükçü adaylara oy verebilirler… Buna karşın siber özgürlükçülük bir siyasi hareketin veya partinin adı değildir. Siber özgürlükçüler, çoğunlukla kendilerini bu isimle anmazlar. Siber özgürlükçülük genellikle insanların bu terimi kullanmadan katıldıkları bir dizi pozisyona işaret eder. Golumbia (2024) kitabında siber özgürlükçülüğü, bir takım yaygın inanç ve uygulamaları içeren analitik bir kategori olarak kullanıyor. Dolayısıyla pek çok siber özgürlükçü, seçimlerde herhangi bir siyasi partiye oy verebilir. Ayrıca aynı kişiler, “apolitik” ya da “bilimsel” olarak gördükleri konularda, bu görüşlerin siyasi manzaraya nasıl yansıdığının pek farkında olmadan kendilerini siber özgürlükçü görüşleri savunurken bulabilirler.

Siber özgürlükçü söylem, iddiaları ya da demokratik rızanın fiili görünümü ne olursa olsun, tüm hükümetlerin doğaları gereği otoriter olduğunu savunur. Bu düşünce de kimi zaman Max Weber’in “devlet, belirli bir toprak parçası içerisinde fiziksel gücün meşru kullanım tekelini (başarılı bir şekilde) iddia eden bir insan topluluğudur” sözüne dayandırılır. Örneğin Musk 2021’deki bir konuşmasında hükümeti, şiddet tekeline sahip ve buna karşı hiçbir başvuru yolunuzun olmadığı en büyük kurum olarak tanımlıyor (https://reason.com/2021/12/08/elon-musk-government-is-the-biggest-corporation-with-a-monopoly-on-violence-where-you-have-no-recourse/). Musk’ın yaptığı gibi siber özgürlükçülerin demokrasiye ve demokratik kurumlara saldırırken kendilerini demokrasi diliyle gizlemeleri yaygın bir durumdur.

Siber özgürlükçüler, birçok durumda neoliberalizme paralel tezler öne sürerler. Onlar için hükümetlerin kendisi bir sorundur. Piyasanın görünmez eli dışında “eşitlik” sağlamaya yönelik girişimler otomatik olarak Sovyet tarzı planlama ile aynı şeydir. Hükümetler, dijital inovasyonun yolundan çekilmelidir. Örneğin Lyft, Airbnb ve Uber gibi “paylaşım ekonomisi” girişimlerinin “yıkıcı yeniliklerine” müdahale etmemelidir. Bu nedenle bir çok tartışmada aşağıdaki gibi iddialar tekrarlanır:

• Hükümetler gayrimeşrudur.
• Demokrasi bir sahtekarlıktır.
• Şirketler ve piyasa, insan haklarının demokratik hükümetlerden daha iyi garantörleridir.
• Teknoloji ve ticari güç esasen siyasetin dışındadır.
• Hükümet doğası gereği ticari ya da finansal güçten çok daha yıkıcı ve hatta “kötü “dür.

Siber özgürlükçü düşünce, çok sorgulanmayan ancak insanları seferber etmede başarılı çeşitli mitler üzerinden gelişip serpilir ve kamusal tartışmaları bu mitler aracılığıyla kurduğu çerçeveye hapseder.

Matbaa ve Dijital Teknolojiler

Siber özgürlükçü mitlerin başında ağa bağlı dijital teknolojileri matbaa ile karşılaştırmak vardır. Bu hikayeye göre, matbaa devrimi demokrasinin, bilimin ve modern uygarlığın üretilmesinde önemli bir rol oynamıştır. İkinci matbaa devrimi bunların daha fazlasını yeniden üretecektir.

Matbaa devrimi metaforu, siber özgürlükçü söylemin merkezinde yer alır. Sık sık bir talep ve uyarı olarak karşımıza çıkar. Bilgisayarlar, matbaa devrimi gibi dünyayı sarsacak bir gelişmedir. Reform döneminde Kilise’nin başına gelenlerin benzeri şimdi gazetecilikte yaşanmaktadır. Hem matbaa hem de dijital devrim, bir zamanlar profesyonel bir azınlığın elinde toplanan gücü yeniden dağıtmıştır.

Kripto para destekçileri de matbaa efsanesini kendi amaçları doğrultusunda kullanırlar. Bitcoin, gerçek dünyada kullanım alanları bulmada pek başarılı olamasa da binlerce makalede Bitcoin’in takma isimli yaratıcısı Satoshi Nakamoto, Gutenberg’in reenkarnasyonu olarak tasvir edilir. Hatta hem Martin Luther hem de Satoshi Nakamoto’nun bir devrime önderlik ettiği iddia edilir. Martin Luther nasıl Katolik kilisesine meydan okuduysa Satoshi Nakamoto da uluslararası finans kuruluşlarına meydan okumaktadır.

Ancak siber özgürlükçüler, matbaa devrimi ve sonuçları üzerine yapılan araştırmaların çoğunu yanlış bir şekilde yansıtırlar. Beş yüz yıl boyunca ortaya çıkan, farklı bölgeleri etkileyen ve farklı aralıklarla farklı toplumsal katmanlara nüfuz eden gelişmeler rastgele birbirine karıştırılır ve tüm gelişmeler matbaaya dayalı tek bir olaymış gibi ele alınır. Örneğin Rönesans, matbaa kullanılmaya başlandığında zaten çoktan başlamıştır. Ayrıca geriye dönüp bakıldığında Reform’un herkesin (örneğin Katolikler’in) kabul ettiği küresel bir değişim olduğunu söylemek de zordur. Katolik Kilisesi ortadan kalkmamıştır ve pek çok ülkede güçlü bir şekilde varlığını devam ettirmektedir. Üstelik Hıristiyanlık’ın bu iki kolunun daha sonraki tarihine baktığımızda insani değerler açısından Protestanlık ve Katoliklik arasında belirgin bir fark yoktur. Martin Luther’in kendisi bir Yahudi düşmanıdır ve matbaayı Yahudiler hakkında çok sayıda nefret dolu materyali basmak için kullanmıştır. Hem Katolikler hem de Protestanlar sömürgeleştirme ve köleleştirme uygulamaları içinde yer aldıkları gibi her iki taraftan da bu uygulamalara karşı çıkanlar olmuştur.

Siber özgürlükçüler, matbaa devriminin iyi yönde ve dönüştürücü olduğunu; kurumların matbaayı düzenlemeye ya da denetlemeye kalkışmasının matbaanın potansiyelini engellediğini savunurlar. Geçmişte matbaayı kontrol altına almaya çalışanlar tipik olarak Katolik Kilisesi ve Avrupa’nın çeşitli hükümdarlıkları gibi otoriter kurumlardır. Bu gibi kontroller, siyasi gücün yurttaşlara aktarılmasını engellediği için eleştirilir.

Bu bağlamda, özgür yazılım taraftarlarından Eben Moglen’in matbaa ve iktidar ilişkisine yaklaşımı siber özgürlükçü düşüncenin tipik bir örneği. Moglen, 500 yıldır basının isteyerek veya istemeyerek kendini iktidara bağlama eğiliminde olduğunu savunur. Moglen’a göre basınının aşırı kontrol edilmediği yerlerde matbaa, Aydınlanma ve Fransız Devrimi’ne zemin hazırlamıştır. Fakat zamanla liberal kapitalizmde basın özgürlüğü, basına sahip olanın bir özgürlüğü haline gelmiştir. 20. yüzyılda basın ve yayıncılık, gücün ve paranın bir araya geldiği endüstriyel girişimler olmuş ama internet sayesinde gücün ve basının birlikteliği ayrılmaya başlamıştır.

Moglen’inki gibi yorumlara solda sık rastlanır. Basın özgürlüğünün öncelikle sermaye için bir özgürlük olduğunu söylerken haklıdır. Fakat bu haklılık, bir çok siber özgürlükçü metinde olduğu gibi Moglen’in tarihi yeniden yazdığı gerçeğini değiştirmez. Aydınlanma ve Fransız Devrimi’nin basın üzerindeki kontrolle bir ilişkisi var mıdır? Locke’un yazıları hem İngiltere’de hem de Amerika’da yaygın olarak dağıtıldı ama İngiltere’de, Amerika’da yarattığı devrimi yaratamadı. Matbaayla ilişkilendirilen Reform hareketi, Fransa’da etkili olamadı ve Fransa Katolik kaldı. Fransa, siyasi aydınlanmaya karşı savunmasız olsa da dini reformlar bu ülkede yayılamadı. Almanya’da ise tam tersiydi. Reform hareketi etkili olmasına karşın Amerika ve Fransız devrimlerindeki gibi politik gelişmeler yaşanmadı. ABD’de demokratik devrimi mümkün kılan ve o dönemde kullanılan belirli basılı formların yaptıkları işi yapmaları için gereken koşulları belirleyen şey neydi? On sekizinci yüzyıl İngiltere’sinde de basılı eserlere erişilebiliyordu ama monarşiye karşı isyan eden İngiltere değil Yeni Dünya’ydı. Kısacası Moglen’in savunduğu gibi siyasi değişim, sansür ve “özgür basın” arasındaki doğrudan bir ilişki yoktu. Matbaanın tarihinin bu kadar tartışılmasının ya da basının, kontrolün daha az olduğu yerlerde Aydınlanma ve Fransız Devrimi’ne zemin hazırladığı iddiasının arkasında aslında internet üzerinde bir kontrol (yani hükümet düzenlemesi olmazsa) olmazsa internetin ilerici fikirlerin gelişimine ve yayılmasına zemin hazırlayacağı düşüncesi var.

Matbaa ve internet karşılaştırması, ardından konunun düzenlemeye (daha doğrusu düzenleme karşıtlığına) getirilmesi siber özgürlükçü söylemlerde oldukça yaygın. Örneğin RAND analistlerinden James Dewar da matbaayı düzenleyen toplumların düzenlemeyenlere kıyasla acı çektiğini ve bugün de çekmeye devam ettiğini söylüyor. Sonra asıl meseleye geliyor: İnterneti düzenlemeye tabi tutmamalıyız. Demokratik yönetim yalnızca piyasa güçleri aracılığıyla uygulanmalı.

Bu tür görüşler, insanları siyasi değişiklikler için mücadele etmek yerine sessiz kalmaya teşvik ediyor ve doğrudan siyasi katılımdan caydırıyor. İnsanlar zaman zaman kısa süreli protestolara ve sosyal medya temelli “aktivizme” katılabiliyorlar. Ancak teknolojinin insanları özgürleştirdiği düşüncesi, insanların siyasi amaçlarını gerçekleştirmek için herhangi bir özel eylemde bulunmalarına veya belirli bir siyasi uzlaşma veya kültür oluşturmalarına gerek olmadığı yönünde bir siyasi mesaj da içeriyor.

Açık x

Siber özgürlükçülük, dijital teknoloji, hükümet, siyaset ve sosyal meselelere ilişkin tartışmaları şekillendiren retorik mecazlar ve stratejiler olarak ortaya çıkar. Eleştirel ve hatta düzen karşıtı gibi görünseler de siyasi bağlamlar çarpıtılır.

Bir tartışma konusu “açık” olarak etiketlendiğinde, söz konusu konu hakkında mantıklı bir tartışma yürütmek neredeyse imkansız hale geliyor. En yaygın varsayım, açığa karşı çıkan herkesin kapalının tarafında yer aldığıdır.

Açık kelimesinin kesin bir siyasi tanımı yoktur ve nispeten daha net olan teknik uygulamalarının siyasetle ilişkisi hiçbir zaman açık değildir. Çoğu zaman diğer pek çok siber özgürlükçü anahtar kelime gibi genellikle hükümetin yokluğundan başka bir anlam taşımaz. Yeşil aklama (greenwashing), bir kuruluşun çevresel etkiler konusunda tüketicileri yanıltması ve kendilerini çevre dostu olarak sunmasını ifade eder. Açık aklama da benzer bir işlevi yerine getirir. Açık kelimesi ideolojiden arınmışlığı, verimliliği, şeffaflığı gösterir. Bir şey açık olduğu zaman mutlaka eşitlik, özgürlük ya da adaletin tüm koşullarını içerdiği varsayılır. Bir yapay zekâ girişimi “açık” olarak etiketlendiğinde açıklığın ne anlama geldiği veya yapay zekâya ne kazandırdığı irdelenmeden açıklığın getirdiği dokunulmazlık zırhına bürünür.

Örneğin açık hükümet ve açık veri hareketleri, siyasi değerler içerdiklerini, özellikle de hükümet faaliyetlerinin şeffaf veya halkın denetimine açık olması gerektiğini savunuyorlar. Bununla birlikte, neredeyse evrensel olarak, devlet kaynaklarının herhangi bir ücret ödenmeksizin ücretsiz olarak kullanıma sunulması gerektiğini de savunuyorlar. Fakat kaynakları kullanan şirketler, ne veri kaynağına bir katkıda bulunuyor ne de kendi faaliyetlerini hükümet programlarının gerektirdiği anlamda açık veya şeffaf hale getiriyorlar. Açık hükümet bir zamanlar hesap verebilirliği tartışmak için ortaya atılan bir terim olmasına karşın bugün çoğunlukla hükümet bilgilerinin parçalarına erişmenin, onları manipüle etmenin ve yeniden bir araya getirmenin ne kadar kolay olduğunu tanımlamak için kullanılıyor. Burada tartışılan açıklık, bu tür verilerin hesap verebilirliği artırıp artırmadığını ölçmüyor. Sadece (önemsiz hedefler peşinde koşan uygulamalar olsalar bile) bunların üzerine kaç uygulama inşa edilebileceğini ölçüyor.

Şifreleme ve Anonimlik

Bir kişinin posta kutusunu açmak, evini veya ofisini dinlemek için çeşitli teknolojiler kullanmak mümkündür. Ancak bu tür eylemler hem alışılmadıktır hem de bir bireyi veya insan grubunu hedef almak için özel bir ilgi gerektirir. Dahası gözetleme yapan kişi yakalanma riskini göze almalıdır. Dijital teknolojinin ortaya çıkışı durumu neredeyse tersine çevirmiştir. Çok fazla iletişim verisi sürekli olarak kamusal ağlar üzerinden iletilir ve yol boyunca birçok noktada gözetlenebilir. Bunu yapmak isteyen kişilerin belirli bireyleri hedeflemeden çok çeşitli işlemleri gözetleyebilmesi ve hatta kaydetmesi artık kolaydır.

Şifreleme, bilgi çağında güvenliğin sağlanmasında temel bir araçtır. Matematiksel prosedürler yardımıyla yetkili alıcılar dışında herhangi birinin orijinal içeriğe erişimi (tamamen engellenemese de) zorlaştırılır. Düzgün bir şekilde uygulanan şifreleme, hassas bilgilerin güvenli olmayan bilgisayarlarda saklanmasına veya güvenli olmayan ağlar üzerinden iletilmesine olanak tanır. Sadece doğru şifre çözme anahtarına sahip taraflar orijinal içeriğe erişebilir. İletişimlerimizin izinsiz olarak kolayca gözetlenemeyeceğine ve kaydedilemeyeceğine dair bir güvence olmadan güvenli finansal işlemler yapmak, sağlık hizmetlerimiz hakkında iletişim kurmak, yakınlarımızla kişisel meseleler hakkında konuşmak ya da elektronik olarak herhangi bir şey yapmak zordur.

Birçok hükümetinin, gözetleme yetkilerini kötüye kullanma konusunda kabarık bir sicili vardır ve insanlar hükümetlere güvenmemektedir. Üstelik hükümete karşı güvensizlik, siyasi yelpazenin her yerinde görülmektedir. Ancak şifreleme uygulamaları üzerinde duran söylemin ağırlıkla hakkımızda bilgi toplamakla ilgilenen diğer kişi ve kuruluşlardan ziyade hükümete karşı olması dikkat çekicidir. Devlet ya tamamen suçlu ya da kaçınılmaz olarak görevi kötüye kullanan bir aktör olarak konumlandırılır. Şifreleme söyleminde kurumsal güç genellikle göz ardı edilir. Aslında şifrelemeciler genellikle “yenilikçilik” başlığı altında, siber özgürlükçü politikada tanıdık bir tema olan, şirketlerin hükümet düzenlemeleri dışında faaliyet gösterme özgürlüğünü savunurlar. Teknolojinin demokratik gözetimi lehindeki herhangi bir ifade otomatik olarak yanlıştır ve buna karşı herhangi bir muhalefet muhtemelen doğrudur.

Anonimlik ve şifreleme, başlangıçta ABD Deniz Araştırma Laboratuvarı tarafından geliştirilen Tor yazılımında bir araya gelir. Tor, şifreleme teknolojilerinden yararlanan ve anonimleştirme için kullanılan bir sistemdir.

Tor’un iki yüzü vardır. İlk işlev, ağ trafiğinin kökenlerini gizleyen özellik olan Tor ağının kendisidir. İkinci işlev, Tor ağı üzerinden barındırılan gizli hizmetlerdir (teknik olarak ilk işlevi gerektirir). Bu gizli hizmetler, aslında web siteleridir ancak bu sitelere standart web üzerinden erişilemez. Gizli hizmetlerin Tor ağ trafiğinin yalnızca küçük bir bölümünü oluşturduğu iddia edilmektedir. Gizli hizmetleri kullanmadan Tor’u kullanabilirsiniz, ancak Tor kullanmadan gizli hizmetleri kullanamazsınız.

Tor topluluğu, hükümetlerin teknolojiyi denetleme hakkını tamamen reddeder. Özellikle onu düzenlemeye çalışan hükümetlerle alay etmeyi ve onları yerden yere vurmayı sever. Siber özgürlükçü söylemde sıkça rastlandığı gibi bireylerin bilgisayarlarla yürüttüğü tüm faaliyetleri konuşma olarak yorumlar. Bu nedenle, teknolojinin herhangi bir şekilde düzenlenmesi ifade özgürlüğünün sınırlanması, sansür olarak görülür. Dünyadaki herkesin teknolojiyi kullanma hakkı olduğunu ileri sürülür. Yasalar, bu hakkı sınırlayamamalıdır.

Tor Projesi’nin geliştiricileri ve destekçileri, projenin gerekliliğini insan hakları söylemine açıkça atıfta bulunarak anlatmayı severler. 2014’te Tor Projesi hakkında çıkan olumsuz haberlere karşı projenin baş geliştiricisi Roger Dingledine yazdığı yazıda (https://blog.torproject.org/possible-upcoming-attempts-disable-tor-network/) teknolojinin varlığını meşrulaştırmak için en tipik siber özgürlükçü stratejiye başvurur: “Tor ağı, İran, Suriye ve Rusya gibi ülkelerdeki insan hakları aktivistleri de dahil olmak üzere baskıcı rejimlerde yaşayan milyonlarca insan için gözetim, sansür ve bilgisayar ağı sömürüsünden güvenli bir liman sağlıyor. İnsanlar, çevrimiçi faaliyetlerinin ve konuşmalarının (Facebook gönderileri, e-posta, Twitter akışları) daha sonra izlenip kendilerine karşı kullanılacağı korkusu olmadan günlük işlerini yürütmek için her gün Tor ağını kullanıyor.” Ancak Tor’un suç teşkil eden ve zararlı kullanımları için vakalar “insan hakları aktivistleri”nin Tor kullanımları kadar açıktır. Tor’daki gizli hizmetler, uyuşturucu ve silah satışının yapıldığı karaborsaya, Dark Web’e, açılan kapılardır. Sağcı terör ağları, özellikle antidemokratik şiddeti örgütlemek için şifrelenmiş ve anonimleştirici araçların en ısrarcı ve yenilikçi kullanıcıları arasındadır. Ayrıca Dingledine’in özellikle ABD’nin hedefinde olan “İran, Suriye ve Rusya gibi ülkelere” işaret etmesi Tor’un, ABD istihbarat ve diplomatik aygıtıyla ilişkisi hakkında şüphelere neden oluyor. Tor’un ABD’nin dünyadaki egemen hükümetlerin işlerine uygun gördüğü şekilde müdahale etme gücünü kendisinde toplayabilecek bir varlık olarak mı konumlandırıldığı sorusunu akıllara getiriyor.

Dingledine ve diğer Tor savunucuları, Tor’un özellikle temel demokratik değerler nedeniyle var olması gerektiğinde ısrarcılar: “Her insanın mahremiyet hakkı vardır. Bu hak, demokratik bir toplumun temelidir. Örneğin, İngiliz Parlamentosu veya ABD Kongresi Üyeleri, hükümetin casusluğundan uzak fikir ve görüşlerini paylaşamıyorlarsa, hükümetin diğer kollarından bağımsız kalamazlar. Gazeteciler kaynaklarını gizli tutamıyorlarsa, basının hükümetin gücünü kontrol etme yeteneği tehlikeye girer. İnsan hakları çalışanları insanlığa karşı olası suçların kanıtlarını bildiremiyorsa, diğer kurumların bu kanıtları incelemesi ve bunlara tepki vermesi imkansızdır.“

Kısacası ifade özgürlüğü gibi çevrimiçi gizliliğin de herkes için bir hak olduğu, Tor’un da bunu sağladığı iddia ediliyor. Ancak Golumbia (2024), bu yüce gönüllü söylemin demokrasinin pratiğini ve teorisini baş aşağıya çevirdiğini vurguluyor. Çünkü Parlamento üyeleri veya Kongre üyelerinin kendi aralarında ve seçmenleri arasında olağan iletişimleri için Tor’u kullanmaları gerekmemeli ve kullanmamalılar. Çünkü birçok durumda demokrasinin hükümet operasyonlarının “gizliliğine” değil, şeffaflığa ve vatandaşlar tarafından incelenmeye ihtiyacı vardır.

Ağ Tarafsızlığı

ABD’de ağ tarafsızlığı, siber özgürlükçü aktivizmin başlıca alanlarından biridir. Golumbia (2024) ağ tarafsızlığı aktivizmini yel değirmenlerine karşı savaşmak, hayali düşmanlar ve gözlemleyebildiğimiz veya gerçekleşmesi muhtemel olan hiçbir şeyle pek ilgisi olmayan kabus senaryoları icat etmek olarak görüyor.

Ağ tarafsızlığı terimi, hukukçu ve dijital teknoloji uzmanı Tim Wu tarafından “A Proposal for Network Neutrality” ve “Network Neutrality, Broadband Discrimination” adlı iki makalede ortaya atıldı. Wu, internet servis sağlayıcıları (İSS) olarak adlandırılan geniş bant operatörlerinin uygulamalarının kamusal değeri olan diğer pazarları engelleyebileceğini düşünüyordu. Ağ tarafsızlığı, ifade özgürlüğü ve demokrasiyi korumaya yönelik bir ilke olarak hızla benimsendi. Ancak Wu’nun her iki makalesinde de temel kaygısı aslında ticari rekabetti. Wu, makalelerinde dijital ağlardaki üç katılımcı kategorisi arasında bir ayrım yapıyordu: içerik sağlayıcılar (New York Times, CNN veya bireysel blog yazarları gibi), İSS’ler (Comcast, Verizon vb) ve kullanıcılar (genellikle bireyler). Wu makalelerinde İSS’lerin kullanıcılara sağladıkları içeriği nasıl yönetebileceklerini tanımlamak için “ayrımcılık” terimini kullanmıştı ve bu terim, ağ tarafsızlığına bir sosyal adalet tadı katıyordu. Wu, daha sonra ayrımcılık teriminin yanıltıcı olabileceğini kabul etti: “İnternet uygulamaları arasındaki ayrımcılık, ırk, cinsiyet veya ulusal köken gibi kriterlere göre yapılan ayrımcılıktan farklı bir bağlamdır”.

Ama olan olmuştu ve ayrımcılık teriminin ağ tarafsızlığı tartışmaları üzerinde deforme edici bir etkisi oldu. Üstelik Golumbia’nın (2024) vurguladığı gibi bir içerik sağlayıcısına diğerinden daha iyi hizmet vermeyi seçmenin ırk veya cinsiyet ayrımcılığından farklı bir bağlam olduğunu söylemek son derece yetersiz bir ifadeydi. Wu, “ayrımcılık” kelimesinin tamamen farklı bir anlamda kullanmıştı. Comcast’in World of Warcraft kullanıcılarını yavaşlatıp yavaşlatmadığı sorusu, Siyahların banka kredilerinden mahrum bırakılıp bırakılmadığından tamamen farklı bir soruydu. Bir İSS’nin Siyahların oy kullanma haklarını destekleyen sitelere erişimi engellediği varsayımsal senaryoda olduğu gibi, iki kullanım birbiriyle ilişkili olsa da yüzeysel olarak farklıydılar. Irk ve cinsiyet ayrımcılığına ilişkin siyasi tartışmaların yoğunluğu göz önüne alındığında, başka bir terim bizi tamamen farklı bir rotaya sokabilirdi. Tartışılan konu, İSS’lerin kullanıcıların içeriğe erişimini kısıtlaması ya da engellemesinden çok ticari rekabetle ilgiliydi.

Golumbia’nın (2024) ısrarla altını çizdiği gibi ağ tarafsızlığı aktivizmi hakkındaki bu eleştirisi, 2015’teki Açık İnternet kararının yürürlükten kaldırılmasının doğru olduğu anlamına gelmiyor. Golumbia’nın (2024) sadece ağ tarafsızlığına destek toplamak için kullanılan dil ile politikaların somut etkileri arasındaki şaşırtıcı kopukluğa dikkat çektiğini belirtiyor. Wu’nun kendisi de dahil olmak üzere çok sayıda kurum ve analist, ağ tarafsızlığının temelde piyasalar ve “inovasyon” ile ilgili olduğunu açıklamasına rağmen, dijital hak örgütlerinin çoğu ve onlarla ittifak halinde olan diğerleri ağ tarafsızlığının, kışkırtıcıların başından beri ısrar ettiği hayali sorunla ilgili olduğu konusunda ısrar etmeye devam ettiler. Sivil haklara gerçekten bağlı insanların tutkusu ve enerjisi iddia edildiği şekilde tarafsızlıkla ilgisi bile olmayan bir şeyi savunmaya yöneldi. Ağ tarafsızlığı, temel amacı “inovasyon” sağlamak olan bir tür düzenleme karşıtı (deregulatory) düzenlemeye dönüştü. İyi niyetli sivil haklar aktivistlerinin düşündüğü gibi bir şey yerine tam da sağcı serbest piyasa ideologları tarafından desteklenen sivil hakları yeniden yapılandıran düzenleme oldu.

İnternet ve Demokrasi

Siber özgürlükçü söylem, dijital teknolojilerin mevcut hükümet yapılarını demokratik yönlerde radikal bir şekilde reforme ettiğini ve mevcut yapıların vizyonunu gerçekleştirdiğini iddia eder. Dijital demokrasinin mevcut demokratik sistemlerle aynı hedeflere yöneldiği, ancak bunu önceki nesillerin hem ulaşamadığı hem de öngöremediği şekillerde yaptığı söylenir. Hatta Golumbia’nın (2024) yazdığı gibi siber özgürlükçülüğün en ateşli savunucuları okuyunca insanlığın teknolojinin özgürleştirici gücü olmadan insanların demokrasiyi nasıl bir siyasi form olarak ortaya çıkarabildiği konusunda hayrete düşebiliriz.

Siyaset, dijital ütopyacıların ilgisinin en belirgin olduğu alanlardan biridir. Genellikle daha önce hiç ilgi duymadıkları konular hakkında tutkulu, doğrudan ve sert bir şekilde konuşabilirler. Daha önce hiç İran hakkında konuşmamış ve hatta düşünmemiş olabilirler. Ama internet hakkında söylenecek bir şeyleri olduğundan yüzlerini buraya dönerler. Fakat İran’da olduğu gibi, Twitter Devrimi’nin siyasi liderlik ve devlet yapısında bir değişiklikle sonuçlanmamasının ardından İran, dijital ütopyacıların ilgi alanı olmaktan çıkar. İşin kötü yanı bu kişilerin İran’ı gerçekten takip eden siyaset ve bölge uzmanları kadar (belki de daha fazla) ciddiye alınmalarıdır.

Aynı şey, dijitalin sözde Arap Baharı’ndaki rolüne ilişkin propagandada daha belirgindir. Kutladıkları siyasi olayların ayrıntılarına ilişkin bilgileri sınırlı, belki de hiç yoktur. Birçoğu sosyal medyanın Arap Baharı üzerindeki etkilerine atıfta bulunmaya devam eder. Protestolar tarafından yerinden edilen otoriter rejimlerin yerine onlardan çok daha kötü rejimlerin gelmiş olmasından söz edilmez. Eğer “iyi” olduğunu düşündüğümüz bir şey olursa, o zaman sosyal medyanın bu “iyi” olayın gerçekleşmesine neden olmuş olabileceği yollar aranır. Eğer “kötü” bir şey olursa, ya bu olaylarla hiç ilgilenilmez ya da bu olaylar dijitalleşmenin mümkün kıldığı başarıyı takip eden bir başarısızlık olarak görülür. Yerel uzmanlar Arap Baharı “sosyal medya olmadan mümkün olmazdı” iddiasını artık ya genel olarak reddediyor ya da tam Arap Baharı’nda tam tersini görüyor, yani sosyal medyanın demokratik hareketlerden daha çok otoriter güçlere fayda sağladığını düşünüyorlar.

Soyut “özgürlük” ve “demokrasi” kavramları adına, hem yerel hem de ulusal siyaset üzerine yazılmış siber özgürlükçü yazılarda tanıtılan dijital teknolojiler, halkları serbest piyasa köktenciliğine karşısında körleştirmeye çalışır. Dijital ütopyacılar, “gelişmekte olan ülkelere” demokrasi ve özgürlük sunma adına, onların bilgisayarlara, cep telefonlarına ve “özgür ve açık” internete sahip olma “insan haklarını” tanımamızı talep ederler. Fakat bu tür politikalarla aslında gerçekleşen gelişmekte olan ülkelerin kaynaklarının (insan, doğal ve endüstriyel) sermayenin sömürüsüne açık hale getirilerek “demokratik”leştirilmeridir.

Ademi Merkeziyetçilik

Yakın akrabası olan demokratikleşme gibi “adem-i merkeziyetçilik” de siber özgürlükçü söylemin temellerinden biridir. Fakat demokratikleşmeden farklı olarak daha belirsiz bir anlamı vardır. Demokrasiyi tercih eden herkes muhtemelen demokratikleşmenin iyi bir şey olduğunu düşünecektir, ancak merkeziyetçilik yerine neden adem-i merkeziyetçiliğinin tercih edilmesinin gerektiği açık değildir.

Merkeziyetçilik ve ademi merkeziyetçilik hakkındaki anlaşmazlıklar sıklıkla kimin ne kadar sosyal, ekonomik veya politik güce sahip olduğu ve bu gücün kullanımının meşru olup olmadığı meselesi etrafında döner. Merkezileşmenin savunucuları sıklıkla gücü nispeten az sayıda kişinin eline vermekten kaynaklanabilecek verimlilik ve üstün kontrol avantajlarına işaret ederler. Buna karşılık, ademi merkeziyetçiliği savunanlara göre pratik ve ahlaki bir bakış açısıyla, gücün geniş bir şekilde dağıtılması en iyi kullanım biçimidir.

Bir ağın ademi merkeziyetçi olup olmadığı, gözlemcinin bakış açısına bağımlıdır. Facebook’u düşünelim. Facebook, dikkate değer bir güce ve güçlü bir platforma sahip tekil bir kurumsal varlıktır. Bu bakış açısına göre merkezi bir ağ olarak tanımlanabilir. Buna karşın Facebook’un dünyanın dört bir yanındaki sunucuları Facebook ağına ademi merkeziyetçi bir görünüm verir. En azından Facebook’un internetin tasarımında etkili olan nükleer savaş tehdidine karşı koyabilecek bir yapısının olduğunu söyleyebiliriz.

Fakat dijital aktivizm içinde ademi merkeziyetçi ifadesi denetimin olmaması ile eş anlamlıdır. Özgürlüğü teşvik ettiği iddia edilen ve eşitlikçilik ve insan hakları söylemiyle örtülen şey, tam tersini teşvik eder. Birkaç aktörün, insanları bireyler ve gruplar olarak korumak için yürürlüğe konan yasaları, düzenlemeleri, kuralları ve kurumsal normları atlatma özgürlüğü olarak karşımıza çıkar. Çünkü ademi merkeziyetçilik, demokratikleşmeden daha açık bir şekilde, eşitlikçiliğin kurumları olarak demokratik hükümetler dışında başka bir güç varsaydığından, kavram sağcı siyasi gücü karakterize eden hükümet karşıtı ajitasyona çok kolay bir şekilde bağlanabilir. Örneğin, kripto paraların hükümetler tarafından düzenlenmesine karşı çıkılır; kripto paralar merkezi finans kuruluşlarına karşı ademi merkeziyetçi alternatifler olarak sunulur. Ama aslında Bitcoin ve diğer blok zinciri yazılımlarının geliştirilmesi oldukça merkezidir ve bu yazılımlarla ilgili yönetim kararları çok az kişinin ademi merkeziyetçi olarak değerlendireceği mekanizmalarla alınır.

İfade Özgürlüğü

Hem dijital teknoloji destekçilerinin hem de dijital teknoloji şirketlerinin ana sloganlarından biri ifade özgürlüğüdür. Örneğin 2012’nin başında Twitter kendisini ifade özgürlüğü partisinin ifade özgürlüğü kanadı olarak tanımlamıştır. Hükümetlerin düzenleme girişimleri ifade özgürlüğünü ihlal olarak görülür ve gösterilir.

Siber özgürlükçü söylemde, sosyal medya platformlarının faaliyetleri hakkındaki tartışmaları ifade özgürlüğü çerçevesine hapsetmek sıkça başvurulan bir stratejidir. Böylece X gibi sosyal medya platformlarının işletilmesi meşru işletmeler olup olmadığına ve/veya lisans olmadan işletilebilen yasal teknolojiler olup olmadığına kimin karar verdiğine dair temel soruyu ortadan kaldırır. Bir hükümetin, kendi sınırları içinde faaliyet gösteren bir sosyal platformunun faaliyetlerini yasal bir çerçeveye oturtmak istemesi hemen ifade özgürlüğüne müdahale olarak ele alınır. “Demokratik yönetimler, demokratik egemenliği zorlaştırma veya imkansız kılma işlevi olan teknolojilerin yayılmasına ne ölçüde izin vermelidir?” sorusu bertaraf edilir.

Daha da ilginci yazılım kodunun da konuşma olarak ele alınmasıdır. Bilgisayar programlarının insan diline benzeyen bir koddan yapıldığı için bilgisayar koduyla yapılan her şeyin ifade özgürlüğü kapsamına alınması gerektiği de savunulabilmektedir. EFF (Electronic Frontier Foundation) ve diğer dijital savunucular rutin olarak “kod konuşmadır”ın açık ve yerleşik bir yasal ilke olduğunu öne sürerler. Kodların büyük bir kısmı bireyler tarafından değil şirketler tarafından yayınlanmaktadır. “Kod konuşmadır” ifadesini benimsemenin etkisi, hükümetlerin şirketlerin yaptıklarını düzenleyemeyeceğini söylemektir. Siber özgürlükçüler, demokrasilerin dijital teknolojinin gücünü düzenleme ve sınırlama girişimlerini engellemek için “ifade özgürlüğünü” bir sopa olarak kullanırlar.

***

Son yirmi beş yılda, bilgisayarları ve interneti ilk sıraya koymanın güçlendirilmiş demokrasilere yol açmadığını gördük. Siber özgürlükçülüğün iddialarının aksine internet, eşitlik ve demokrasi getirmedi; sosyal refahı artırmadı. Özellikle iki yönden küresel siyaseti sağa taşıdılar.

Birincisi, geçmiş yılların toplumsal mücadelelerinde önemli bir yere sahip olan toplumsal sorunlar ve bu sorunları aşmak için yapılan mücadelelerin bir kenara bırakılmasıydı. Dijital teknoloji, politik, toplumsal ve insani olanın önüne konuldu. İnsanların tutkusu ve enerjisi farklı alanlara yönlendirildi. Siber özgürlükçülüğe içsel teknolojik determinizm, siyasi değişiklikler için mücadele etmek yerine sessiz kalmaya teşvik ediyor ve doğrudan siyasi katılımdan caydırıyor. İnsanlar zaman zaman kısa süreli protestolara ve sosyal medya temelli “aktivizme” katılabiliyorlar. Ancak teknolojinin (matbaa gibi!) insanları özgürleştirebileceği düşüncesi, insanların siyasi amaçlarını gerçekleştirmek için herhangi bir özel eylemde bulunmalarına veya belirli bir siyasi uzlaşma veya kültür oluşturmalarına gerek olmadığı yönünde bir siyasi mesaj da içeriyor.

İkincisi, eşit hakları ve evrensel hak sahipliğini tamamen serbest piyasaların ekonomik felsefesiyle değiştirmeye çalışmaları oldu. Teknoloji şirketlerinin faaliyetlerinin düzenlenmesinin inovasyonu engelleyeceği ve bunun da ekonomiye, topluma, demokrasiye, ifade özgürlüğüne vs zarar vereceği görüşünün yaygınlaştırılmasına katkıda bulundular.

Şimdi ise Büyük Teknoloji şirketleri ve AB’nin kamucu politikaları doğrudan karşı karşıya geliyor. Musk’ın aşırı sağa desteği boşuna değil. Çünkü Golumbia’nın yazdığı gibi faşizm sadece nefret edilen “ötekileri” inşa etmek ve ezmekle ilgili değildir. Aynı zamanda demokratik egemenliği, eşit hakları ve evrensel hak sahipliğini tamamen serbest piyasaların ekonomik felsefesiyle değiştirmekle ilgilidir.

Herkes safını seçmek zorunda…

Kaynaklar

Golumbia, D. (2024). Cyberlibertarianism: The right-wing politics of digital technology. University of Minnesota Press.

Kremidas-Courtney, C. & Litobarski, J. (2025), European sovereignty and the empire of technology, https://epc.eu/en/Publications/European-sovereignty-and-the-empire-of-technology~60755c, son erişim 19.01.2025

Bilişim teknolojileri uzunca bir süredir gündelik yaşamın kritik bir parçası. Bir yandan, gündelik yaşamın giderek daha geniş bir alanını etkiliyorlar. Eğitimden sağlığa, altyapı hizmetlerinden sosyal ilişkilere kadar bilişim teknolojilerinin yaşamımızdaki yeri giderek genişliyor. Diğer yandan, bilişim teknolojilerinin yaşamımızdaki etkileri de derinleşiyor ve onlara bağımlılığımız artıyor.

19 Temmuz 2024’te yaşamın bir çok alanını etkileyen kaosun söz konusu genişleme ve derinleşmenin bir sonucu olduğunu düşünüyorum. Kaos, bilgisayar güvenliği hizmeti veren bir “endpoint protection” (uç nokta koruma) firması olan CrowdStrike’ın gönderdiği bir güncelleme ile başladı. CrowdStrike’ın güncellemesi sonucunda Microsoft Windows işletim sistemli bilgisayarlar çöktü ve bilgisayarların düzgün bir şekilde açılmasını engelleyen, Mavi Ölüm Ekranı olarak adlandırılan bir döngünün içine hapsoldular. Sağlık, eğitim, havacılık, bankacılık gibi çok farklı sektörlerde, milyonlarca bilgisayarı etkiledi; ameliyatlar ertelendi, uçaklar uçmadı, bankacılık işlemleri aksadı…

Görünürde olayın iki aktörü vardı: Microsoft ve Crowdstrike.

Microsoft’un kurumsal ve işletim sistemi güvenliğinden sorumlu başkan yardımcısı olan David Weston ağ günlüğünde (blog) CrowdStrike güncellemesinin 8,5 milyon Windows cihazını etkilediğini ve bunun da tüm Windows makinelerin %1’inden daha az olduğuna dikkat çekti. Yüzde küçük olmasına karşın birçok kritik hizmeti çalıştıran kuruluşun CrowdStrike kullanması sorunun ekonomik ve toplumsal etkilerini artırmıştı. Weston, bunun bir Microsoft olayı olmadığını vurguluyordu. Weston’a göre yazılım güncellemeleri kesintilere neden olsa da 19 Temmuz’da yaşananlar gibi olaylar “nadir”di. Bu nadir olay, geniş ekosistemlerin (küresel bulut sağlayıcıları, yazılım platformları, güvenlik satıcıları, diğer yazılım satıcıları ve müşteriler) birbirine bağlı doğasını ortaya koyuyordu (https://www.techtarget.com/searchsecurity/news/366596532/Microsoft-Faulty-CrowdStrike-update-affected-85M-devices).

Crowdstrike, hatasını kabul etti ve yaşanan ciddi aksaklıklar nedeniyle etkilenen kuruluşlardan özür diledi. Crowdstrike, DEF CON’da En Büyük Başarısızlık Ödülü‘ne layık görüldüğünde şirketin başkanı pek de gurur verici olmayan bu ödülü almak için sahneye çıktı ve amaçlarının insanları korumak olduğunu ama bunu doğru yapamadıklarını söyledi (https://turk-internet.com/crowdstrike-ceo-def-conda-en-buyuk-basarisizlik-odulunu-kabul-etti/). Sadece teknik açıdan değerlendirildiğinde bu olayda en büyük kusur Crowdstrike’taydı. Sonuçta krizi tetikleyen Crowdstrike’ın güncellemesiydi.

Bu olaydan bir ay önce Crowdstrike’ın Başkan Yardımcısı Drew Bagley, kuruluşların tüm bilişim teknolojileri sistemlerini tek bir satıcıya teslim etmelerinin risklerine değinmişti. İşletim sistemi, bulut, üretkenlik, e-posta, sohbet, işbirliği, video konferans, tarayıcı, kimlik, üretken yapay zeka ve giderek artan güvenlik için yalnızca tek bir sağlayıcıya bağımlı olmak ciddi riskler içeriyordu. Bagley’e göre bu, inşaat malzemelerinin, tedarik zincirinin ve hatta inşaat denetçisinin bile aynı olması anlamına geliyordu.

19 Temmuz’daki kaos önlenebilir miydi? Bunun için önerilen teknik çözümler var ve bu çözümler de çoğunlukla Crowdstrike’ın krizdeki rolü üzerine odaklanıyor. Ancak krizi salt teknik bir soruna indirgemeyi ve görünürdeki iki aktör üzerinden tartışmayı doğru bulmuyorum. Sonuçta, kuruluşların tek bir satıcıya olan bağımlılığı kendiliğinden değil karar verme yetkisinde olan aktörlerin inisiyatifiyle alındı. Bağımlılık ilişkilerini onaylayan aktörler belirli politik ekonomik koşullarda hareket ettiler.

Ne ilk ne de son kriz

Microsoft/Crowdstrike krizi Weston’un iddia ettiği gibi nadir bir olay olabilir. Ama ne ilk ne de sondu ve önümüzdeki yıllarda daha kritik krizlerle karşı karşıya gelebiliriz. 19 Temmuz krizi hakkındaki haberler sosyal medyaya düştüğünde akıllara ilk gelen bir siber saldırının olabileceğiydi. Daha sonra krizin bir güncellemeden kaynaklandığı ortaya çıktı ama insanların hemen bir siber saldırıdan kuşkulanmasına şaşırmamak gerekiyor. Nitekim Microsoft’un Azure platformu 30 Temmuz tarihinde bir DDoS saldırısına maruz kaldı.

Microsoft tarafından yapılan açıklamada hasarın boyutu ve kaç şirketin bundan etkilendiği hakkında bilgi verilmedi. Ama Azure App Services, Application Insights, Azure IoT Central, Azure Log Search Alerts, Azure Policy ve Azure portalının kendisi ile Microsoft 365 ve Microsoft Purview hizmetlerinin bir “alt kümesinin” saldırıdan etkilendiği belirtildi. Ayrıca DDoS savunmasında yapılan bir yapılandırma hatası, saldırıyı güçlendirmişti. Microsoft, Haziran’da da benzer bir saldırıyla karşı karşıya kalmış ve Microsoft hizmetleri kesintiye uğramıştı. turk-internet.com haber sitesinin siber güvenlik uzmanlarından aktardığı şu sözlerin son derece önemli olduğunu düşünüyorum (https://turk-internet.com/microsoft-10-saatlik-azure-kesintisi-icin-ddos-saldirisini-sucladi/):

“Microsoft’un buradaki tökezlemesi tüm sektör için bir uyarı çağrısıdır. Bir teknoloji devi bir DDoS saldırısıyla çevrimdışı kalabildiğinde, sağlam ve iyi test edilmiş savunmaların ne kadar kritik olduğunu gösterir. İronik olan, kendi koruma mekanizmalarının saldırının etkisini artırmasıdır. Bu, sizi yanlışlıkla kendi evinizin dışına kilitleyen süslü bir güvenlik sistemine sahip olmak gibidir. Bu, modern bulut ortamlarının karmaşıklığını ve güvenlik önlemlerinin titizlikle test edilmesi ihtiyacını vurgular.”

Teknoloji bağlamında, öncelikle nasıl bir dünyaya doğru yol aldığımız sorusunu tartışmalıyız. Bu yolda özellikle iki sürece dikkat etmek gerekiyor. Birincisi, teknolojik altyapılar giderek daha çok karmaşıklaşıyor ve bireysel müdahalelerin olanakları daha sınırlı hale geliyor. 41 yıl önce Özgür Yazılım Hareketi, “Ben değilse kim, hemen şimdi değilse ne zaman?” diyen Richard Stallman ile doğmuştu. 33 yıl önce de Linus Torvalds, özgür yazılımlar üzerinde yükselen Linux çekirdeğini yazarak GNU/Linux işletim sisteminin son kritik parçasını tamamlamıştı. Bu krizde, GNU/Linux kullanmak çözüm olabilir miydi?

Mac ve GNU/Linux işletim sistemli bilgisayarların krizden etkilenmediler. Çoğu durumda uç noktaların temel işlevselliğe ihtiyaç duyması nedeniyle buralarda GNU/Linux’un tercih edilmesinin daha iyi olabileceğini iddia edenler var (https://www.techtarget.com/searchsecurity/news/366596532/Microsoft-Faulty-CrowdStrike-update-affected-85M-devices). Bu gibi teknik çözümler kimi zaman kısmen yararlı olabilir. Ama geldiğimiz aşamada hack tarzı çözümler yazılımların karmaşıklığı karşısında artık yetersiz kalıyor. İkincisi, kullandığımız bilgisayarların (yazıda bilgisayar kelimesi masaüstü ve dizüstü bilgisayarların yanında tabletler, akıllı telefonlar vb teknolojileri de kapsıyor) disk, işlemci ve bellek kapasiteleri ne kadar yüksek olursa olsun gerçekte bilgisayarlarımız dünyadaki birkaç dev bilgisayara (platforma) bağımlı.

Yazılımların Artan Karmaşıklığı

Henry Ford’un başarısının temelinde standartlaştırma vardı. Ama bu aynı zamanda Ford’un zaafıydı. Standartlaştırma, bir yandan ölçek ekonomisi için elverişli bir ortam sağlarken diğer yandan çeşitliliği azaltıyordu. Örneğin Ford’un arabaları sadece siyahtı. Çünkü Ford, otomobillerin fiyatının olabildiğince uygun olmasını ve bunun için de maliyetleri düşürmeyi hedefliyordu. Birden fazla renk seçimi, yeni ekipman ve işçilik maliyetlerini artıracak ve üretim sürecine bir karmaşıklık katacaktı. GM (General Motors), Ford’daki bu açığı fark etti ve 1923’ten itibaren her model yılında değişen birden fazla renge ve şık gövdeye sahip otomobiller piyasaya sürmeye başladı. Bu strateji, GM’nin Ford’u otomotiv pazarı lideri olarak yerinden etmesine yardımcı oldu.

Fikri ürünler ve özellikle de yazılım ekonomisi tartışılırken aynı ürünün bir kopyasını oluşturmanın maliyetinin sıfıra yakın olduğu üzerinde durulur. Bir yazılım paylaşıldığında, paylaşan da paylaşılan da yazılımı kullanabilir. Bunun yanında, yazılıma yeni özellik (feature) ekleme süreci de fiziksel ürünlere yeni özellik eklemeden farklıdır. Malzemenin fiziksel dönüşümünü içeren yeni özelliklerin geliştirilmesi çoğunlukla çok daha uzun sürer ve daha büyük masraflara neden olur. Yukarıdaki örnekte Ford, standartlaşmış üretim süreçlerini değiştirmeyi göze alamamış ve GM’nin gerisine düşmüştür. Yazılım kodunun doğası gereği birçok yeni özellik hızlı bir şekilde eklenebilir ve genellikle büyük maliyetler olmadan geliştirilebilir. Bu nedenle, modülerliğin sağlanması yazılım mühendisliğinin temel hedeflerinden biridir. Bilişim sistemleri, temel etkileşim kurallarına uyulduğu sürece her bir özelliğin diğerlerinden bağımsız olarak geliştirilebileceği şekilde tasarlanabilir.

Böylece yazılım firmaları ürünlerinin özelliklerini hızla artırabilirler. Yeni özellikler, farklı talepleri olan müşterilerin ihtiyaçlarının daha çok karşılanması anlamına gelir. Ancak yazılıma eklenen her yeni özellik yazılımın karmaşıklığını da artırır. Bir firma, piyasada tutulan ve çok sayıda özelliği olan bir yazılımla rekabet etmek istediğinde karşısında büyük başlangıç maliyetleri ve çok sayıda özellik içeren karmaşık bir yazılım bulacaktır.

Yazılım soyutlamadır ve gerçek dünyadaki ilişkiler yazılımda yeniden kurulur. Kuruluşlar, gerçek dünyadaki karmaşıklığı yazılımla yönetilebilir hale getirebilirler. Örneğin, talep değiştikçe ürünlerini, hizmetlerini, dağıtımlarını ve pazarlamalarını hızla değiştirmek için yazılım yeteneklerinden yararlanabilirler. Böylece sundukları ürün ve hizmetlerin kalitesini artırabilirler.

Yazılımın otomobil sektörünü nasıl etkilediğine bakalım.

1920’lerde otomobil sektöründe rekabet otomobillerin renkler ve gövde stilleri üzerinde gerçekleşirken şimdi rekabetin temelinde yazılım sistemleri var. Bugünün otomobilleri, hepsi birbirine bağlı elli, yüz ya da daha fazla bilgisayardan oluşuyor. Ortalama bir model yüz milyon satırdan fazla yazılım kodu içerebiliyor (örneğin Google Chrome’daki kod miktarı altı milyondan biraz fazla). Ama otomobil sistemlerindeki karmaşıklığın asıl nedeni kod miktarından çok modüller arasındaki etkileşimin fazlalığı.

Yazılım, yeni özellik eklemeyi kolaylaştırarak otomobil üreticilerinin rekabet gücünü artırıyor. Çünkü performans, güvenlik ve güvenilirlikte önemli iyileştirmeler sağlıyor. Ancak yukarıda belirttiğim gibi modüller arasındaki etkileşimin artması ve bir modülün performansının diğerlerini etkileyebiliyor olması araçlardaki hata ayıklama sürecini zorlaştırıyor. Yanlış gidebilecek ve ön görülemeyen sonuçlara yol açabilecek çok şey var. Volkswagen, Passat ve Tiguan’ları geri çağırmak zorunda kaldı. Çünkü bir yazılım hatası nedeniyle, klima açıldığında motor beklenmedik şekilde devir yapıyordu. Mercedes-Benz kullanıcıları ise navigasyon düğmesine basıldığında koltukların hareket etmesine neden olan bir sorunla karşılaştılar. Araç geri çağırmaları giderek artan oranda yazılımla ilgili hatalardan kaynaklanıyor. IBM, otomobillerin garanti maliyetlerinin yüzde 50’sinin yazılım ve elektronikten kaynaklandığını tahmin ediyor.

Otomobil sistemlerindeki yazılım yoğunluğunun ve karmaşıklığının artması yeni veya daha zayıf oyuncuların rekabet gücünü azaltıyor. Karmaşıklık nedeniyle, mevcut ana bileşenleri (motor, platform vb.) kullanarak yeni bir model tasarlamanın maliyeti yaklaşık bir milyar dolardan başlıyor ve beş yıl sürebiliyor. Sıfırdan yeni bir otomobil tasarlamanın maliyeti ise beş ya da altı milyar doları bulabiliyor. Sadece yazılım kodunun maliyeti bir milyar dolara ulaşabiliyor.

Hizmet sektöründeki rekabet de karmaşık yazılımlar üzerine kurulu. Google ve Facebook, büyük miktarda veri ve en ileri yazılım sistemlerini kullanarak reklam verenlere daha önce görülmemiş düzeyde hedefleme olanağı sunuyorlar. Gerek Google’ın gerekse de Facebook’un kullandığı sistemler son derece karmaşık. Örneğin Google, daha başarılı sonuçlar için sürekli arama algoritmalarını değiştiriyor ve son yıllarda arama etkinliğini iyileştirmek için yılda on binden fazla deney yapıyor. Finansal kurumlar, hem ürünlerini hem de pazarlamalarını yazılımsal düzeyde ekledikleri özelliklerle zenginleştirirken kullandıkları yazılımlar karmaşıklaşıyor. ABD kredi kartı sektörü, dört büyük bankanın elinde. Bu bankalar, hakim ve yüksek düzeyde hedeflenmiş müşteri gruplarına özel kredi teklifleri sunuyorlar. Böylece hem pazar erişimini en üst düzeye çıkarıyor hem de riski yönetiyor.

Özetle, 2000’li yıllardan beri bir dizi sektörde (özellikle büyük) firmalar ve kurumlar, özel yazılım sistemlerine büyük yatırımlar yapıyorlar. Yazılım, firmaların fiziksel dünyadaki karmaşıklığı daha iyi yönetmelerine yardımcı oluyor. Yazılımlar sayesinde ürün ve hizmetlerinin kalitesini iyileştiren firmalar rekabet avantajı elde ediyorlar. Fakat gerçek dünyadaki ilişkilerin soyutlanarak yazılımda yeniden kurulması eklenen her yeni özellikle beraber yazılımların kendi karmaşıklıklarını artırıyor. Dolayısıyla yazılımlar performans, güvenlik, güvenilirlik gibi konularda kayda değer iyileştirmeler sağlarken hata ayıklama zorlaşıyor ve yazılım modülleri arasındaki ön görülemeyen etkileşimler beklenmedik sonuçlara neden olabiliyor. Microsoft’un DDOS savunmasında yaptığı bir hatanın saldırının etkisini artırması üzerinde durulması gereken bir konu. Ya da Crowdstrike’ın kendini affettirmek için müşterilerine 10 dolarlık bir hediye kartı göndermesi, yoğun kart kullanımı nedeniyle Uber Eats’in bunu bir dolandırıcılık girişimi sanması, kartları kabul etmemesi karmaşık yazılımların çalıştığı bir dünyada işlerin her zaman kolay olmadığını gösteriyor.

Üç Büyükler: Amazon, Microsoft ve Google

İşlemci hızı ve bellek kapasitesi oldukça yüksek bilgisayarlarımız var. Apollo 11’in bilgisayarını, Apollo 11’in uçuşundan tam 50 sene sonra, 2019 yılında piyasaya sürülen iPhone 11 ile kıyasladığımızda elimizdeki bilgisayarların yüksek kapasitesi daha rahat görülüyor (https://evrimagaci.org/telefonunuz-sizi-aya-goturebilecek-kadar-guclu-mu-13243):

” Apple’ın bu ürünü [iPhone 11], 4 GB’lık RAM’e sahiptir. Bu da 34,359,738,368 bite eşittir. Günümüzdeki telefonların RAM’ı, Apollo bilgisayarının RAM hafızasından yaklaşık 1 milyon kat (tam olarak 1,048,576 kez) daha güçlüdür. iPhone 11’lerin 512 GB’a kadar ROM hafızası vardır. Bu da 4,398,046,511,104 bite eşittir ve Apollo Kılavuz Bilgisayarı’ndan 7 milyon kat daha güçlüdür.”

Ayrıca, Apollo 11 bilgisayarının 0.043 MHz’lik bir işlemcisi varken iPhone 11’inki bunun 100000 katı, 2490 Mhz’dir.

Buna karşın, her geçen gün daha güçlü bilgisayarlara, bulut bilişim platformlarına, bağımlılığımız artıyor. Telefonlarımızı tam anlamıyla ağa bağlandıklarında kullanabiliyoruz. Ağ bağlantısıyla sosyal medya platformlarına giriyor, anlık mesajlaşma uygulamalarını kullanıyor, müzik dinliyor, film izliyor, yol tarifi alıyor, bankacılık işlemlerini yapıyor, alışveriş yapıyoruz ve fotoğraflarımızı yedekliyoruz. Televizyonlarımız, medya platformlarına bağlı. Bilgisayarlarımıza kurduğumuz yazılımların sayısı azaldı. Şirketlerin yazılımlarına abone oluyoruz. Daha da önemlisi bireylerden çok kuruluşların platformlara bağımlılığı artıyor. Hizmet olarak yazılım iş modelinin yanı sıra hizmet olarak YZ’ye dayanan iş modelleri yaygınlaşıyor. Gerçekte akıllı olan yüksek işlemci hızlarına ve bellek kapasitelerine rağmen telefonlarımız değil, YZ modellerini oluşturan, eğiten ve YZ hizmeti olarak sunan dev bilgisayarlar. Bilgisayarlarımızın artık başka bilgisayarlara bağımlı olması bir sorun. Ama bu başka bilgisayarların aslında sadece birkaç büyük şirketin elinde toplanmış olması daha büyük bir sorun.

Son yıllarda YZ altyapılarının ve hizmetlerinin geliştirilmesinde üç büyük teknoloji şirketi öne çıkıyor: Amazon, Microsoft ve Google. Bu şirketlerin gücü üç etkene dayanıyor. İlk olarak, YZ gelişiminin anahtarı olan büyük miktarda değerli veriye sahipler ve veri birikiminin sürekliliğini sağlayabiliyorlar. İkincisi, bu şirketler, yüksek vasıflı YZ araştırmacılarını istihdam etmek ve onları elde tutmak için çok daha fazla finansal kaynağa sahipler. Üçüncüsü, GPU’lar (Grafik İşlem Birimleri) gibi ileri teknoloji hesaplama kaynaklarına sahip olmaları, YZ’nin geliştirilmesini kolaylaştırıyor. Kısaca veri, bilgi işlem altyapıları ve YZ uzmanlığı üzerindeki artan ekonomik ve siyasi güçleri ile YZ teknolojilerinin geliştirilmesinde, YZ hakkındaki anlatının şekillendirilmesinde ve YZ’nin yönelimlerinde merkezi bir role sahipler.

Son yıllarda bu üç şirket, bulut bilişim platformlarını altyapısal olarak genişletmek için büyük yatırımlar yaptılar. Amazon Web Services (AWS), Microsoft Azure ve Google Cloud Platform (GCP) küresel bulut bilişim pazarının %68’ini oluşturuyor. Bu platformlar kendi bulut altyapılarında yapay öğrenme sistemleri ve uygulamalarının üretimi, eğitimi ve dağıtımı için tam kapsamlı entegre araçlar ve hizmetler sağlıyorlar (Luitse, 2024).

Böylece YZ soyut bir fikir olmaktan çıkarak platformlar üzerinden ete kemiğe bürünüyor. Platformlar; altyapı, model ve uygulamaların yanı sıra yine bunlara dayanan uygulamalar ve şirketlerden oluşan bir ekosistemi kapsayan gerçek bir teknoloji yığını olarak karşımıza çıkıyorlar. van der Vlist, Helmond ve Ferrari’nin (2024) YZ’nin endüstrileşmesi adını verdiği bu geçiş sürecinde YZ sistemleri, araştırma ve geliştirme aşamasından çeşitli sektörlerde pratik ve gerçek dünyayla ilgili ticari ürün ve hizmetler olma yolunda ilerliyor.

Kamuoyunda Microsoft’u bir işletim sistemi, Amazon’u bir alışveriş sitesi, Google’ı da bir arama motoru olarak görme eğilimi yaygın. Oysa bu üç şirket, çok çeşitli hizmetler sunuyorlar ve aslında internetteyken çoğu zaman doğrudan veya dolaylı olarak (AWS’nin bazı müşterileri için bkz. https://spacelift.io/blog/who-is-using-aws ) bu şirketlerin bulut platformlarına bağlanıyoruz. AWS, Azure ve GCP, YZ’nin endüstrileşmesi sürecinin temel omurgasını oluşturuyor. Günümüzde internetin kalbinin attığı bu üç platform, farklı sektörlerdeki işletmeler üzerinde derin bir etkiye sahipler. Pazar araştırması tahminlerine göre AWS’yi internetin birincil işletim sistemi olarak değerlendirebiliriz. Dünyadaki tüm bulut hizmetlerinin üçte biri AWS (%32) üzerinde çalışıyor. Onu Microsoft Azure (%22) ve Google Cloud (%11) takip ediyor (age).

AWS; iş uygulamaları, YZ ve yapay öğrenme hizmetleri, hesaplama ve altyapı, veri ve analitik, nesnelerin interneti, BT operasyonları, güvenlik ve uyumluluk, sektöre özel çözümler gibi kategorilerde kapsamlı hizmetler sunuyor. Azure da benzer hizmetler sunuyor: YZ ve yapay öğrenme hizmetleri, hesaplama ve altyapı, veri ve analitik, nesnelerin interneti, BT operasyonları, ve sektöre özel çözümler. GCP ise veri ve analitik, nesnelerin interneti, BT operasyonları ve sektöre özel çözümlere odaklanıyor. Benzer çalışma alanlarına karşın şirketlerin yoğunlaştıkları alanlar farklılaşabiliyor. Örneğin, Azure ve GCP, hesaplama ve altyapı alanında öne çıkıyorlar. Uygulama geliştirme ve entegrasyon kategorisinde AWS, güvenlik ve uyumluluk kategorisinde ise GCP başı çekiyor.

Bu iş modellerinin büyük bir kısmı bulut bilişimin ilk günlerinden beri var. Fakat YZ’deki gelişmelerle beraber büyük teknoloji şirketleri son yıllarda daha iddialı adımlar atıyorlar. Üçüncü taraf geliştiricileri ve işletmeleri çekmeyi amaçlayan, sektör odaklı çözümler ve pazar yerleri geliştirerek daha geniş bir YZ ekosisteminin büyümesini teşvik ediyorlar. Örneğin sağlık sektörü her üç platformun da yer aldığı bir sektör. GCP, tıbbi teşhis ve veri analizine yönelik YZ çözümlerini kolaylaştırmak için ‘Cloud Healthcare API’, ‘Medical Imaging Suite’ ve ‘Healthcare Natural Language AI’ gibi sağlık hizmeti odaklı ürünler sunuyor. Azure’un sağlı hizmetleri ‘Health Data Services’ ve ‘Azure Data Lake Storage’. Bunların yanında YZ destekli bir sağlık botu hizmeti de var. AWS, yapay öğrenme modellerini kullanarak tıbbi ve sigorta verilerini dönüştürmek için ‘AWS Health’, ‘HealthLake’ hizmetlerini sağlıyor.

Perakende sektörü, Amazon’un uzmanlık alanı olmasına karşın diğer bulut platformlarının da çeşitli hizmetleri var. Örneğin, Google perakende sektöründe, ‘Discovery AI for Retail’ ve ‘Recommendations AI’ gibi çözümlerle dönüşüm oranlarını iyileştirmeyi ve kişiselleştirilmiş ürün önerileri sunmayı amaçlıyor. Müşteri etkileşimi ve iletişim merkezleri için AWS’nin ‘Amazon Connect’ ve GCP’nin ‘Contact Center AI’ hizmetleri var. Veri yönetimi ve analizi için ‘BigQuery’, ‘Amazon DocumentDB’ ve ‘Azure Synapse Analytics’ kullanılabiliyor.

van der Vlist vd.’nin (2024) YZ’nin endüstrileşmesi olarak adlandırdığı bu süreç, büyük teknoloji şirketlerinin daha gelişmiş ve kapsamlı YZ hizmetleri sağlamasıyla şekilleniyor. Büyük teknoloji şirketleri söz konusu hizmetleri sağlarken YZ için kritik bir altyapı hizmet sağlayıcısı haline geliyorlar. Bulut platformları, hizmet olarak altyapı (örneğin hesaplama kapasitesi) sunarak ve dijital ürünleri (örneğin önceden eğitilmiş modeller veya yazılım paketleri) metalaştırarak YZ geliştirme ve entegrasyonunda merkezi bir rol oynuyorlar. Platform şirketleri, üçüncü taraf geliştiricileri ve işletmeleri kendi ekosistemlerine dahil ederek erişimlerini, etkilerini ve kullanıcı tabanlarını genişletmeye çalışıyorlar. Tamamlayıcı uygulamalar ve hizmetler oluşturmak için geliştiricileri, sundukları özel mülkiyetli araçları ve altyapıyı kullanmaya teşvik ediyorlar.

(Büyük Teknoloji şirketleri sık sık YZ araçlarını geniş bir kitle için erişilebilir hale getirerek YZ’yi demokratikleştirdiklerini iddia ediyorlar. Bu demokratikleştirme söyleminin büyüsüne kapılan geliştiriciler çoğu zaman (belki de farkında olmadan!) Büyük Teknoloji şirketlerinin altyapısal hedeflerine katkıda bulunuyorlar. Teknoloji devleri tarafından sağlanan altyapıyı kullanarak uygulamalar ve entegrasyonlar oluşturuyorlar. Fakat geliştirilen uygulama ve özellikler, temelde platformun özel mülkiyeti olan hesaplama kaynaklarına dayanıyor. Daha da kötüsü çoğu zaman bu iyi niyetli uygulama ve entegrasyonlar bir bağımlılık ilişkisine neden oluyor.)

Son yıllarda bu üç büyük şirket, YZ yatırım faaliyetleri oldukça artırdılar. Crunchbase ve Tracxn’den alınan veriler Microsoft’un yaklaşık 211 yatırım ve 214 satın alma işlemine dahil olduğunu ve 188 milyar doların üzerinde satın alma harcaması yaptığını gösteriyor. Google, 238 yatırım ve 260 satın alma işlemini yapmış ve toplamda 41,8 milyar dolar harcamış. Amazon’un ise 132 yatırım ve 99 satın alma işlemi var ve 36,9 milyar dolar harcamış. Birçok YZ firması, YZ modellerini ve uygulamalarını ölçeklendirmek için gereken finansal ve altyapısal gereksinimleri ancak büyük teknoloji şirketleriyle yaptıkları ortaklıklarla sağlayabiliyor. Finansal yatırımları, satın almaları, ortaklık programları ve başlangıç fonları, büyük teknoloji şirketlerinin farklı sektörlerdeki YZ uygulamalarındaki merkezi rolünü pekiştiriyor.

Örneğin, Microsoft’un OpenAI ile uzun vadeli bir ortaklığı var. Azure, OpenAI’nin özel bulut sağlayıcısı. OpenAI ürünleri ve API hizmetleri, YZ için optimize edilmiş altyapı ve araçlarla sunuluyor. OpenAI modellerine Azure’un OpenAI Hizmeti aracılığıyla erişilebiliyor ve kurumsal geliştiriciler Azure’da YZ uygulamaları oluşturabiliyorlar. Microsoft ayrıca OpenAI’nin modellerini Microsoft 365, Edge tarayıcı, Bing arama motoru, GitHub Copilot, Power Platform ve Microsoft Designer gibi kendi ürün ve hizmetlerine entegre etmek için özel bir lisansa sahip. Microsoft, Bulut İş Ortağı Programı ve Yapay Zeka İş Ortakları aracılığıyla kendi iş ortaklarına da entegrasyon olanağı sağlıyor. Bu iş ortağı programları, Microsoft’un firmalar ve kuruluşlarla stratejik ittifaklar kurmasına yardımcı oluyor; müşteriler böylece gelişmiş araçları ve hizmetleri özel yazılımlarına ve ürünlerine dahil edebiliyorlar.

Microsoft’ın OpenAI dışında Wayve (otonom mobilite için derin öğrenme), PrimerAI (istihbarat ve operasyonel iş akışları), Novo Nordisk ve Paige (YZ tabanlı teşhis ve ilaç geliştirme) gibi şirketlerle ortaklıkları da var. D-Matrix (veri merkezleri için verimli bilgi işlem), Noble.AI (Ar-Ge teknolojileri) ve KudoAI (Microsoft Teams’de bulunan canlı konuşma çevirileri) gibi YZ girişimlerine yatırımlar yapıyor. Ayrıca AI Grant ve Startups Founders Hub gibi programlar aracılığıyla Azure bulut kredileri, teknik danışmanlık, geliştirme araçları vb kaynaklar sağlıyor ve geliştiricileri kendi platformunu kullanmaya teşvik ediyor. Tüm bu ortaklıklar ve yatırımlar, Microsoft’un çeşitli endüstri sektörlerinde YZ hizmetlerinden yararlanma ve kendisini kurumlar için birincil altyapı sağlayıcısı olarak sunma stratejisini gösteriyor.

Google ve Amazon da YZ geliştirme ve dağıtımındaki konumlarını sağlamlaştırmak için benzer stratejiler uyguluyorlar. Google, 2014 yılında derin öğrenme algoritmaları ve sinir ağları alanında uzmanlaşmış DeepMind’ı satın aldı. Bu satın alma Google’ın YZ yeteneklerini geliştirdi ve YZ dünyasındaki konumunu güçlendirdi. Anthropic, AI21Labs, Midjourney, Osmo ve Cohere gibi YZ odaklı şirketlerle ortaklıklar kurdu. Ayrıca Google’ın yapay öğrenme için opitmize edilmiş çipleri Google’ı tercih edilen bir bulut sağlayıcısı yaptı. Google, Adobe ile ortak çalışmalar yürütüyor.

Google’ın YZ programları ve ortaklık girişimleri, bulut YZ yığınının her düzeyindeki iş ortaklarının Google altyapısına ve YZ zeka yeteneklerine erişilebilirliğini artırmak için tasarlanmış. Bir diğer deyişle, çip üreticileri, geliştiriciler ve danışmanlık firmaları, Google’ın altyapısına, YZ ürünlerine ve temel modellere erişebiliyorlar. Bu erişilebilirlik sayesinde kurumsal müşteriler yapay öğrenme modeli geliştirme ve dağıtma konusunda yetkin teknoloji ortaklarının desteğini alabiliyorlar. Google ayrıca temel modeller oluşturan şirketlerle ve üretken YZ uygulama geliştiricileri ile işbirliği yapıyor. Bu işbirlikleri, çeşitli müşteri kullanım senaryolarının oluşturulmasını teşvik ediyor ve çeşitli sektörlerde inovasyonu destekliyor. Ayrıca Google, YZ öncelikli girişimleri destekliyor ve bu şirketlerin YZ projelerini ilerletmek için şirketlere, bulut kredileri, teknik eğitim vb kaynaklar sağlıyor.

Amazon’un ise Stability AI ve Hugging Face ile ortaklıkları var. Bu şirketler, modellerini geliştirmek ve eğitmek için Amazon’un bulut yapay öğrenme platformu ‘SageMaker’ı kullanıyorlar. AWS İş Ortakları, işletmelere YZ ve altyapı ihtiyaçları konusunda yardımcı oluyorlar. Amazon, birçok YZ girişimine doğrudan yatırım yapmasa da Microsoft ve Google gibi geliştiricileri platformuna çekmeye çalışıyor. Amazon birçok YZ girişimine doğrudan yatırım yapmasa da, yeni girişimler için AWS Generative AI Accelerator programını yürütüyor, yatırımcılara ve kurumsal müşterilere krediler, teknik mentorlar ve ağ oluşturma fırsatları sunuyor.

Özetle, Amazon, Microsoft ve Google, kendilerinin merkezde yer aldığı stratejik girişimler yoluyla YZ’nin gelişimini ve farklı sektörlere entegrasyonunu hızlandırıyorlar. Fakat YZ şirketleri ve kurumlar bu ekosistemlere bağımlı olma riskiyle karşı karşıyalar. Çünkü bir platformdan başka bir platforma geçmenin riski bir hayli yüksek.

***

Bulut platformları çeşitli endüstrilerin altyapısını oluşturmaya başladı. Bunun sonucunda, platformlarda çıkan sorunların (güç kesintisi, siber saldırı, teknik hatalar vb) etki alanı genişledi ve sıkıntılar daha hissedilir olmaya başladı. Örneğin 13 Haziran 2023’te AWS’deki bir kesinti Associated Press (AP), McDonald’s, Reddit gibi farklı sektörlerden bir çok şirketi etkiledi.

Özgür/Açık Kaynak yazılımların karşı karşıya kaldığımız soruna etkisi son derece sınırlı olacak. Çünkü kurumlar ve firmalar gerçek hayattaki karmaşıklığı kendi bünyelerinde (doğrudan ya da dış kaynak kullanarak) geliştirdikleri karmaşık yazılımlarla yönetiyorlar. Bulut platformlarına bağımlılıkları ve oralardaki yazılımlarla etkileşimler yazılımları özellik yönünde zenginleştirse de yazılımın kendi karmaşıklığının yönetimi zorlaşacak.

Ayrıca yazılımların artan karmaşıklığı bilişim teknolojilerinin kamusal denetimini de zorlaştırıyor. Bessen (2022) üç örnek üzerinde duruyor. Birincisi, Volkswagen’in 2015 yılında ortaya çıkan emisyon skandalı. Volkswagen’in aldatıcı bir yazılımla dizel motorlardaki emisyon değerlerini manipüle ettiği ortaya çıktı. Volkswagen’in bu yazılımını dünya çapında yaklaşık 11 milyon otomobilde kullanmış ve yıllarca denetçileri atlatabilmişti. İkincisi, Boeing 737 Max’taki bir arızanın yazılımla örtbas edilmesiydi. Uçaktaki fiziksel bir sorun bir yazılımla saklanmış ve uçak FAA’nın (Federal Havacılık İdaresi ) testlerinden başarıyla geçmişti. Bunun sonucunda 2018 ve 2019’da beş ay arayla gerçekleşen iki uçak kazasında 346 kişi öldü. Düzenleyicilerin yazılımın karmaşıklığı karşısında yenik düştüğü üçüncü olay ise 2008 krizinde, düşük faizli ipoteklerde ortaya çıktı. Yazılım modelleri ve yazılım destekli finansal araçlar, büyük bankaların mali durumunu ve sistemik riskin büyüklüğünü gizlediler.

Kurumsal yazılımların bulut platformlarıyla kurduğu ilişkiler yazılımdaki karmaşıklığın yönetimini zorlaştıracak. Bunun sonucunda da riskler artacak ve kamusal denetim daha da zorlaştıracak.

Özgür/Açık Kaynak yazılımlar bir çözüm değil. Ama 41 yıllık Özgür Yazılım Hareketi 2000’li yıllarda bulut bilişime karşı çıkarken tam da bugün yaşadıklarımıza işaret ediyordu. Bireylerin, kurumların ve ülkelerin üretim özgürlüğünü sınırlayan veya ortadan kaldıran her teknolojiye kuşkuyla yaklaşmak gerekiyor.

Kaynaklar

Bessen, J. (2022). The new goliaths: How corporations use software to dominate industries, kill innovation, and undermine regulation. Yale University Press.

Luitse, D. (2024). Platform power in AI: The evolution of cloud infrastructures in the political economy of artificial intelligence. Internet Policy Review, 13(2), 1-44.

van der Vlist, F., Helmond, A., & Ferrari, F. (2024). Big AI: Cloud infrastructure dependence and the industrialisation of artificial intelligence. Big Data & Society, 11(1), 20539517241232630.