Bilişim teknolojileri uzunca bir süredir gündelik yaşamın kritik bir parçası. Bir yandan, gündelik yaşamın giderek daha geniş bir alanını etkiliyorlar. Eğitimden sağlığa, altyapı hizmetlerinden sosyal ilişkilere kadar bilişim teknolojilerinin yaşamımızdaki yeri giderek genişliyor. Diğer yandan, bilişim teknolojilerinin yaşamımızdaki etkileri de derinleşiyor ve onlara bağımlılığımız artıyor.

19 Temmuz 2024’te yaşamın bir çok alanını etkileyen kaosun söz konusu genişleme ve derinleşmenin bir sonucu olduğunu düşünüyorum. Kaos, bilgisayar güvenliği hizmeti veren bir “endpoint protection” (uç nokta koruma) firması olan CrowdStrike’ın gönderdiği bir güncelleme ile başladı. CrowdStrike’ın güncellemesi sonucunda Microsoft Windows işletim sistemli bilgisayarlar çöktü ve bilgisayarların düzgün bir şekilde açılmasını engelleyen, Mavi Ölüm Ekranı olarak adlandırılan bir döngünün içine hapsoldular. Sağlık, eğitim, havacılık, bankacılık gibi çok farklı sektörlerde, milyonlarca bilgisayarı etkiledi; ameliyatlar ertelendi, uçaklar uçmadı, bankacılık işlemleri aksadı…

Görünürde olayın iki aktörü vardı: Microsoft ve Crowdstrike.

Microsoft’un kurumsal ve işletim sistemi güvenliğinden sorumlu başkan yardımcısı olan David Weston ağ günlüğünde (blog) CrowdStrike güncellemesinin 8,5 milyon Windows cihazını etkilediğini ve bunun da tüm Windows makinelerin %1’inden daha az olduğuna dikkat çekti. Yüzde küçük olmasına karşın birçok kritik hizmeti çalıştıran kuruluşun CrowdStrike kullanması sorunun ekonomik ve toplumsal etkilerini artırmıştı. Weston, bunun bir Microsoft olayı olmadığını vurguluyordu. Weston’a göre yazılım güncellemeleri kesintilere neden olsa da 19 Temmuz’da yaşananlar gibi olaylar “nadir”di. Bu nadir olay, geniş ekosistemlerin (küresel bulut sağlayıcıları, yazılım platformları, güvenlik satıcıları, diğer yazılım satıcıları ve müşteriler) birbirine bağlı doğasını ortaya koyuyordu (https://www.techtarget.com/searchsecurity/news/366596532/Microsoft-Faulty-CrowdStrike-update-affected-85M-devices).

Crowdstrike, hatasını kabul etti ve yaşanan ciddi aksaklıklar nedeniyle etkilenen kuruluşlardan özür diledi. Crowdstrike, DEF CON’da En Büyük Başarısızlık Ödülü‘ne layık görüldüğünde şirketin başkanı pek de gurur verici olmayan bu ödülü almak için sahneye çıktı ve amaçlarının insanları korumak olduğunu ama bunu doğru yapamadıklarını söyledi (https://turk-internet.com/crowdstrike-ceo-def-conda-en-buyuk-basarisizlik-odulunu-kabul-etti/). Sadece teknik açıdan değerlendirildiğinde bu olayda en büyük kusur Crowdstrike’taydı. Sonuçta krizi tetikleyen Crowdstrike’ın güncellemesiydi.

Bu olaydan bir ay önce Crowdstrike’ın Başkan Yardımcısı Drew Bagley, kuruluşların tüm bilişim teknolojileri sistemlerini tek bir satıcıya teslim etmelerinin risklerine değinmişti. İşletim sistemi, bulut, üretkenlik, e-posta, sohbet, işbirliği, video konferans, tarayıcı, kimlik, üretken yapay zeka ve giderek artan güvenlik için yalnızca tek bir sağlayıcıya bağımlı olmak ciddi riskler içeriyordu. Bagley’e göre bu, inşaat malzemelerinin, tedarik zincirinin ve hatta inşaat denetçisinin bile aynı olması anlamına geliyordu.

19 Temmuz’daki kaos önlenebilir miydi? Bunun için önerilen teknik çözümler var ve bu çözümler de çoğunlukla Crowdstrike’ın krizdeki rolü üzerine odaklanıyor. Ancak krizi salt teknik bir soruna indirgemeyi ve görünürdeki iki aktör üzerinden tartışmayı doğru bulmuyorum. Sonuçta, kuruluşların tek bir satıcıya olan bağımlılığı kendiliğinden değil karar verme yetkisinde olan aktörlerin inisiyatifiyle alındı. Bağımlılık ilişkilerini onaylayan aktörler belirli politik ekonomik koşullarda hareket ettiler.

Ne ilk ne de son kriz

Microsoft/Crowdstrike krizi Weston’un iddia ettiği gibi nadir bir olay olabilir. Ama ne ilk ne de sondu ve önümüzdeki yıllarda daha kritik krizlerle karşı karşıya gelebiliriz. 19 Temmuz krizi hakkındaki haberler sosyal medyaya düştüğünde akıllara ilk gelen bir siber saldırının olabileceğiydi. Daha sonra krizin bir güncellemeden kaynaklandığı ortaya çıktı ama insanların hemen bir siber saldırıdan kuşkulanmasına şaşırmamak gerekiyor. Nitekim Microsoft’un Azure platformu 30 Temmuz tarihinde bir DDoS saldırısına maruz kaldı.

Microsoft tarafından yapılan açıklamada hasarın boyutu ve kaç şirketin bundan etkilendiği hakkında bilgi verilmedi. Ama Azure App Services, Application Insights, Azure IoT Central, Azure Log Search Alerts, Azure Policy ve Azure portalının kendisi ile Microsoft 365 ve Microsoft Purview hizmetlerinin bir “alt kümesinin” saldırıdan etkilendiği belirtildi. Ayrıca DDoS savunmasında yapılan bir yapılandırma hatası, saldırıyı güçlendirmişti. Microsoft, Haziran’da da benzer bir saldırıyla karşı karşıya kalmış ve Microsoft hizmetleri kesintiye uğramıştı. turk-internet.com haber sitesinin siber güvenlik uzmanlarından aktardığı şu sözlerin son derece önemli olduğunu düşünüyorum (https://turk-internet.com/microsoft-10-saatlik-azure-kesintisi-icin-ddos-saldirisini-sucladi/):

“Microsoft’un buradaki tökezlemesi tüm sektör için bir uyarı çağrısıdır. Bir teknoloji devi bir DDoS saldırısıyla çevrimdışı kalabildiğinde, sağlam ve iyi test edilmiş savunmaların ne kadar kritik olduğunu gösterir. İronik olan, kendi koruma mekanizmalarının saldırının etkisini artırmasıdır. Bu, sizi yanlışlıkla kendi evinizin dışına kilitleyen süslü bir güvenlik sistemine sahip olmak gibidir. Bu, modern bulut ortamlarının karmaşıklığını ve güvenlik önlemlerinin titizlikle test edilmesi ihtiyacını vurgular.”

Teknoloji bağlamında, öncelikle nasıl bir dünyaya doğru yol aldığımız sorusunu tartışmalıyız. Bu yolda özellikle iki sürece dikkat etmek gerekiyor. Birincisi, teknolojik altyapılar giderek daha çok karmaşıklaşıyor ve bireysel müdahalelerin olanakları daha sınırlı hale geliyor. 41 yıl önce Özgür Yazılım Hareketi, “Ben değilse kim, hemen şimdi değilse ne zaman?” diyen Richard Stallman ile doğmuştu. 33 yıl önce de Linus Torvalds, özgür yazılımlar üzerinde yükselen Linux çekirdeğini yazarak GNU/Linux işletim sisteminin son kritik parçasını tamamlamıştı. Bu krizde, GNU/Linux kullanmak çözüm olabilir miydi?

Mac ve GNU/Linux işletim sistemli bilgisayarların krizden etkilenmediler. Çoğu durumda uç noktaların temel işlevselliğe ihtiyaç duyması nedeniyle buralarda GNU/Linux’un tercih edilmesinin daha iyi olabileceğini iddia edenler var (https://www.techtarget.com/searchsecurity/news/366596532/Microsoft-Faulty-CrowdStrike-update-affected-85M-devices). Bu gibi teknik çözümler kimi zaman kısmen yararlı olabilir. Ama geldiğimiz aşamada hack tarzı çözümler yazılımların karmaşıklığı karşısında artık yetersiz kalıyor. İkincisi, kullandığımız bilgisayarların (yazıda bilgisayar kelimesi masaüstü ve dizüstü bilgisayarların yanında tabletler, akıllı telefonlar vb teknolojileri de kapsıyor) disk, işlemci ve bellek kapasiteleri ne kadar yüksek olursa olsun gerçekte bilgisayarlarımız dünyadaki birkaç dev bilgisayara (platforma) bağımlı.

Yazılımların Artan Karmaşıklığı

Henry Ford’un başarısının temelinde standartlaştırma vardı. Ama bu aynı zamanda Ford’un zaafıydı. Standartlaştırma, bir yandan ölçek ekonomisi için elverişli bir ortam sağlarken diğer yandan çeşitliliği azaltıyordu. Örneğin Ford’un arabaları sadece siyahtı. Çünkü Ford, otomobillerin fiyatının olabildiğince uygun olmasını ve bunun için de maliyetleri düşürmeyi hedefliyordu. Birden fazla renk seçimi, yeni ekipman ve işçilik maliyetlerini artıracak ve üretim sürecine bir karmaşıklık katacaktı. GM (General Motors), Ford’daki bu açığı fark etti ve 1923’ten itibaren her model yılında değişen birden fazla renge ve şık gövdeye sahip otomobiller piyasaya sürmeye başladı. Bu strateji, GM’nin Ford’u otomotiv pazarı lideri olarak yerinden etmesine yardımcı oldu.

Fikri ürünler ve özellikle de yazılım ekonomisi tartışılırken aynı ürünün bir kopyasını oluşturmanın maliyetinin sıfıra yakın olduğu üzerinde durulur. Bir yazılım paylaşıldığında, paylaşan da paylaşılan da yazılımı kullanabilir. Bunun yanında, yazılıma yeni özellik (feature) ekleme süreci de fiziksel ürünlere yeni özellik eklemeden farklıdır. Malzemenin fiziksel dönüşümünü içeren yeni özelliklerin geliştirilmesi çoğunlukla çok daha uzun sürer ve daha büyük masraflara neden olur. Yukarıdaki örnekte Ford, standartlaşmış üretim süreçlerini değiştirmeyi göze alamamış ve GM’nin gerisine düşmüştür. Yazılım kodunun doğası gereği birçok yeni özellik hızlı bir şekilde eklenebilir ve genellikle büyük maliyetler olmadan geliştirilebilir. Bu nedenle, modülerliğin sağlanması yazılım mühendisliğinin temel hedeflerinden biridir. Bilişim sistemleri, temel etkileşim kurallarına uyulduğu sürece her bir özelliğin diğerlerinden bağımsız olarak geliştirilebileceği şekilde tasarlanabilir.

Böylece yazılım firmaları ürünlerinin özelliklerini hızla artırabilirler. Yeni özellikler, farklı talepleri olan müşterilerin ihtiyaçlarının daha çok karşılanması anlamına gelir. Ancak yazılıma eklenen her yeni özellik yazılımın karmaşıklığını da artırır. Bir firma, piyasada tutulan ve çok sayıda özelliği olan bir yazılımla rekabet etmek istediğinde karşısında büyük başlangıç maliyetleri ve çok sayıda özellik içeren karmaşık bir yazılım bulacaktır.

Yazılım soyutlamadır ve gerçek dünyadaki ilişkiler yazılımda yeniden kurulur. Kuruluşlar, gerçek dünyadaki karmaşıklığı yazılımla yönetilebilir hale getirebilirler. Örneğin, talep değiştikçe ürünlerini, hizmetlerini, dağıtımlarını ve pazarlamalarını hızla değiştirmek için yazılım yeteneklerinden yararlanabilirler. Böylece sundukları ürün ve hizmetlerin kalitesini artırabilirler.

Yazılımın otomobil sektörünü nasıl etkilediğine bakalım.

1920’lerde otomobil sektöründe rekabet otomobillerin renkler ve gövde stilleri üzerinde gerçekleşirken şimdi rekabetin temelinde yazılım sistemleri var. Bugünün otomobilleri, hepsi birbirine bağlı elli, yüz ya da daha fazla bilgisayardan oluşuyor. Ortalama bir model yüz milyon satırdan fazla yazılım kodu içerebiliyor (örneğin Google Chrome’daki kod miktarı altı milyondan biraz fazla). Ama otomobil sistemlerindeki karmaşıklığın asıl nedeni kod miktarından çok modüller arasındaki etkileşimin fazlalığı.

Yazılım, yeni özellik eklemeyi kolaylaştırarak otomobil üreticilerinin rekabet gücünü artırıyor. Çünkü performans, güvenlik ve güvenilirlikte önemli iyileştirmeler sağlıyor. Ancak yukarıda belirttiğim gibi modüller arasındaki etkileşimin artması ve bir modülün performansının diğerlerini etkileyebiliyor olması araçlardaki hata ayıklama sürecini zorlaştırıyor. Yanlış gidebilecek ve ön görülemeyen sonuçlara yol açabilecek çok şey var. Volkswagen, Passat ve Tiguan’ları geri çağırmak zorunda kaldı. Çünkü bir yazılım hatası nedeniyle, klima açıldığında motor beklenmedik şekilde devir yapıyordu. Mercedes-Benz kullanıcıları ise navigasyon düğmesine basıldığında koltukların hareket etmesine neden olan bir sorunla karşılaştılar. Araç geri çağırmaları giderek artan oranda yazılımla ilgili hatalardan kaynaklanıyor. IBM, otomobillerin garanti maliyetlerinin yüzde 50’sinin yazılım ve elektronikten kaynaklandığını tahmin ediyor.

Otomobil sistemlerindeki yazılım yoğunluğunun ve karmaşıklığının artması yeni veya daha zayıf oyuncuların rekabet gücünü azaltıyor. Karmaşıklık nedeniyle, mevcut ana bileşenleri (motor, platform vb.) kullanarak yeni bir model tasarlamanın maliyeti yaklaşık bir milyar dolardan başlıyor ve beş yıl sürebiliyor. Sıfırdan yeni bir otomobil tasarlamanın maliyeti ise beş ya da altı milyar doları bulabiliyor. Sadece yazılım kodunun maliyeti bir milyar dolara ulaşabiliyor.

Hizmet sektöründeki rekabet de karmaşık yazılımlar üzerine kurulu. Google ve Facebook, büyük miktarda veri ve en ileri yazılım sistemlerini kullanarak reklam verenlere daha önce görülmemiş düzeyde hedefleme olanağı sunuyorlar. Gerek Google’ın gerekse de Facebook’un kullandığı sistemler son derece karmaşık. Örneğin Google, daha başarılı sonuçlar için sürekli arama algoritmalarını değiştiriyor ve son yıllarda arama etkinliğini iyileştirmek için yılda on binden fazla deney yapıyor. Finansal kurumlar, hem ürünlerini hem de pazarlamalarını yazılımsal düzeyde ekledikleri özelliklerle zenginleştirirken kullandıkları yazılımlar karmaşıklaşıyor. ABD kredi kartı sektörü, dört büyük bankanın elinde. Bu bankalar, hakim ve yüksek düzeyde hedeflenmiş müşteri gruplarına özel kredi teklifleri sunuyorlar. Böylece hem pazar erişimini en üst düzeye çıkarıyor hem de riski yönetiyor.

Özetle, 2000’li yıllardan beri bir dizi sektörde (özellikle büyük) firmalar ve kurumlar, özel yazılım sistemlerine büyük yatırımlar yapıyorlar. Yazılım, firmaların fiziksel dünyadaki karmaşıklığı daha iyi yönetmelerine yardımcı oluyor. Yazılımlar sayesinde ürün ve hizmetlerinin kalitesini iyileştiren firmalar rekabet avantajı elde ediyorlar. Fakat gerçek dünyadaki ilişkilerin soyutlanarak yazılımda yeniden kurulması eklenen her yeni özellikle beraber yazılımların kendi karmaşıklıklarını artırıyor. Dolayısıyla yazılımlar performans, güvenlik, güvenilirlik gibi konularda kayda değer iyileştirmeler sağlarken hata ayıklama zorlaşıyor ve yazılım modülleri arasındaki ön görülemeyen etkileşimler beklenmedik sonuçlara neden olabiliyor. Microsoft’un DDOS savunmasında yaptığı bir hatanın saldırının etkisini artırması üzerinde durulması gereken bir konu. Ya da Crowdstrike’ın kendini affettirmek için müşterilerine 10 dolarlık bir hediye kartı göndermesi, yoğun kart kullanımı nedeniyle Uber Eats’in bunu bir dolandırıcılık girişimi sanması, kartları kabul etmemesi karmaşık yazılımların çalıştığı bir dünyada işlerin her zaman kolay olmadığını gösteriyor.

Üç Büyükler: Amazon, Microsoft ve Google

İşlemci hızı ve bellek kapasitesi oldukça yüksek bilgisayarlarımız var. Apollo 11’in bilgisayarını, Apollo 11’in uçuşundan tam 50 sene sonra, 2019 yılında piyasaya sürülen iPhone 11 ile kıyasladığımızda elimizdeki bilgisayarların yüksek kapasitesi daha rahat görülüyor (https://evrimagaci.org/telefonunuz-sizi-aya-goturebilecek-kadar-guclu-mu-13243):

” Apple’ın bu ürünü [iPhone 11], 4 GB’lık RAM’e sahiptir. Bu da 34,359,738,368 bite eşittir. Günümüzdeki telefonların RAM’ı, Apollo bilgisayarının RAM hafızasından yaklaşık 1 milyon kat (tam olarak 1,048,576 kez) daha güçlüdür. iPhone 11’lerin 512 GB’a kadar ROM hafızası vardır. Bu da 4,398,046,511,104 bite eşittir ve Apollo Kılavuz Bilgisayarı’ndan 7 milyon kat daha güçlüdür.”

Ayrıca, Apollo 11 bilgisayarının 0.043 MHz’lik bir işlemcisi varken iPhone 11’inki bunun 100000 katı, 2490 Mhz’dir.

Buna karşın, her geçen gün daha güçlü bilgisayarlara, bulut bilişim platformlarına, bağımlılığımız artıyor. Telefonlarımızı tam anlamıyla ağa bağlandıklarında kullanabiliyoruz. Ağ bağlantısıyla sosyal medya platformlarına giriyor, anlık mesajlaşma uygulamalarını kullanıyor, müzik dinliyor, film izliyor, yol tarifi alıyor, bankacılık işlemlerini yapıyor, alışveriş yapıyoruz ve fotoğraflarımızı yedekliyoruz. Televizyonlarımız, medya platformlarına bağlı. Bilgisayarlarımıza kurduğumuz yazılımların sayısı azaldı. Şirketlerin yazılımlarına abone oluyoruz. Daha da önemlisi bireylerden çok kuruluşların platformlara bağımlılığı artıyor. Hizmet olarak yazılım iş modelinin yanı sıra hizmet olarak YZ’ye dayanan iş modelleri yaygınlaşıyor. Gerçekte akıllı olan yüksek işlemci hızlarına ve bellek kapasitelerine rağmen telefonlarımız değil, YZ modellerini oluşturan, eğiten ve YZ hizmeti olarak sunan dev bilgisayarlar. Bilgisayarlarımızın artık başka bilgisayarlara bağımlı olması bir sorun. Ama bu başka bilgisayarların aslında sadece birkaç büyük şirketin elinde toplanmış olması daha büyük bir sorun.

Son yıllarda YZ altyapılarının ve hizmetlerinin geliştirilmesinde üç büyük teknoloji şirketi öne çıkıyor: Amazon, Microsoft ve Google. Bu şirketlerin gücü üç etkene dayanıyor. İlk olarak, YZ gelişiminin anahtarı olan büyük miktarda değerli veriye sahipler ve veri birikiminin sürekliliğini sağlayabiliyorlar. İkincisi, bu şirketler, yüksek vasıflı YZ araştırmacılarını istihdam etmek ve onları elde tutmak için çok daha fazla finansal kaynağa sahipler. Üçüncüsü, GPU’lar (Grafik İşlem Birimleri) gibi ileri teknoloji hesaplama kaynaklarına sahip olmaları, YZ’nin geliştirilmesini kolaylaştırıyor. Kısaca veri, bilgi işlem altyapıları ve YZ uzmanlığı üzerindeki artan ekonomik ve siyasi güçleri ile YZ teknolojilerinin geliştirilmesinde, YZ hakkındaki anlatının şekillendirilmesinde ve YZ’nin yönelimlerinde merkezi bir role sahipler.

Son yıllarda bu üç şirket, bulut bilişim platformlarını altyapısal olarak genişletmek için büyük yatırımlar yaptılar. Amazon Web Services (AWS), Microsoft Azure ve Google Cloud Platform (GCP) küresel bulut bilişim pazarının %68’ini oluşturuyor. Bu platformlar kendi bulut altyapılarında yapay öğrenme sistemleri ve uygulamalarının üretimi, eğitimi ve dağıtımı için tam kapsamlı entegre araçlar ve hizmetler sağlıyorlar (Luitse, 2024).

Böylece YZ soyut bir fikir olmaktan çıkarak platformlar üzerinden ete kemiğe bürünüyor. Platformlar; altyapı, model ve uygulamaların yanı sıra yine bunlara dayanan uygulamalar ve şirketlerden oluşan bir ekosistemi kapsayan gerçek bir teknoloji yığını olarak karşımıza çıkıyorlar. van der Vlist, Helmond ve Ferrari’nin (2024) YZ’nin endüstrileşmesi adını verdiği bu geçiş sürecinde YZ sistemleri, araştırma ve geliştirme aşamasından çeşitli sektörlerde pratik ve gerçek dünyayla ilgili ticari ürün ve hizmetler olma yolunda ilerliyor.

Kamuoyunda Microsoft’u bir işletim sistemi, Amazon’u bir alışveriş sitesi, Google’ı da bir arama motoru olarak görme eğilimi yaygın. Oysa bu üç şirket, çok çeşitli hizmetler sunuyorlar ve aslında internetteyken çoğu zaman doğrudan veya dolaylı olarak (AWS’nin bazı müşterileri için bkz. https://spacelift.io/blog/who-is-using-aws ) bu şirketlerin bulut platformlarına bağlanıyoruz. AWS, Azure ve GCP, YZ’nin endüstrileşmesi sürecinin temel omurgasını oluşturuyor. Günümüzde internetin kalbinin attığı bu üç platform, farklı sektörlerdeki işletmeler üzerinde derin bir etkiye sahipler. Pazar araştırması tahminlerine göre AWS’yi internetin birincil işletim sistemi olarak değerlendirebiliriz. Dünyadaki tüm bulut hizmetlerinin üçte biri AWS (%32) üzerinde çalışıyor. Onu Microsoft Azure (%22) ve Google Cloud (%11) takip ediyor (age).

AWS; iş uygulamaları, YZ ve yapay öğrenme hizmetleri, hesaplama ve altyapı, veri ve analitik, nesnelerin interneti, BT operasyonları, güvenlik ve uyumluluk, sektöre özel çözümler gibi kategorilerde kapsamlı hizmetler sunuyor. Azure da benzer hizmetler sunuyor: YZ ve yapay öğrenme hizmetleri, hesaplama ve altyapı, veri ve analitik, nesnelerin interneti, BT operasyonları, ve sektöre özel çözümler. GCP ise veri ve analitik, nesnelerin interneti, BT operasyonları ve sektöre özel çözümlere odaklanıyor. Benzer çalışma alanlarına karşın şirketlerin yoğunlaştıkları alanlar farklılaşabiliyor. Örneğin, Azure ve GCP, hesaplama ve altyapı alanında öne çıkıyorlar. Uygulama geliştirme ve entegrasyon kategorisinde AWS, güvenlik ve uyumluluk kategorisinde ise GCP başı çekiyor.

Bu iş modellerinin büyük bir kısmı bulut bilişimin ilk günlerinden beri var. Fakat YZ’deki gelişmelerle beraber büyük teknoloji şirketleri son yıllarda daha iddialı adımlar atıyorlar. Üçüncü taraf geliştiricileri ve işletmeleri çekmeyi amaçlayan, sektör odaklı çözümler ve pazar yerleri geliştirerek daha geniş bir YZ ekosisteminin büyümesini teşvik ediyorlar. Örneğin sağlık sektörü her üç platformun da yer aldığı bir sektör. GCP, tıbbi teşhis ve veri analizine yönelik YZ çözümlerini kolaylaştırmak için ‘Cloud Healthcare API’, ‘Medical Imaging Suite’ ve ‘Healthcare Natural Language AI’ gibi sağlık hizmeti odaklı ürünler sunuyor. Azure’un sağlı hizmetleri ‘Health Data Services’ ve ‘Azure Data Lake Storage’. Bunların yanında YZ destekli bir sağlık botu hizmeti de var. AWS, yapay öğrenme modellerini kullanarak tıbbi ve sigorta verilerini dönüştürmek için ‘AWS Health’, ‘HealthLake’ hizmetlerini sağlıyor.

Perakende sektörü, Amazon’un uzmanlık alanı olmasına karşın diğer bulut platformlarının da çeşitli hizmetleri var. Örneğin, Google perakende sektöründe, ‘Discovery AI for Retail’ ve ‘Recommendations AI’ gibi çözümlerle dönüşüm oranlarını iyileştirmeyi ve kişiselleştirilmiş ürün önerileri sunmayı amaçlıyor. Müşteri etkileşimi ve iletişim merkezleri için AWS’nin ‘Amazon Connect’ ve GCP’nin ‘Contact Center AI’ hizmetleri var. Veri yönetimi ve analizi için ‘BigQuery’, ‘Amazon DocumentDB’ ve ‘Azure Synapse Analytics’ kullanılabiliyor.

van der Vlist vd.’nin (2024) YZ’nin endüstrileşmesi olarak adlandırdığı bu süreç, büyük teknoloji şirketlerinin daha gelişmiş ve kapsamlı YZ hizmetleri sağlamasıyla şekilleniyor. Büyük teknoloji şirketleri söz konusu hizmetleri sağlarken YZ için kritik bir altyapı hizmet sağlayıcısı haline geliyorlar. Bulut platformları, hizmet olarak altyapı (örneğin hesaplama kapasitesi) sunarak ve dijital ürünleri (örneğin önceden eğitilmiş modeller veya yazılım paketleri) metalaştırarak YZ geliştirme ve entegrasyonunda merkezi bir rol oynuyorlar. Platform şirketleri, üçüncü taraf geliştiricileri ve işletmeleri kendi ekosistemlerine dahil ederek erişimlerini, etkilerini ve kullanıcı tabanlarını genişletmeye çalışıyorlar. Tamamlayıcı uygulamalar ve hizmetler oluşturmak için geliştiricileri, sundukları özel mülkiyetli araçları ve altyapıyı kullanmaya teşvik ediyorlar.

(Büyük Teknoloji şirketleri sık sık YZ araçlarını geniş bir kitle için erişilebilir hale getirerek YZ’yi demokratikleştirdiklerini iddia ediyorlar. Bu demokratikleştirme söyleminin büyüsüne kapılan geliştiriciler çoğu zaman (belki de farkında olmadan!) Büyük Teknoloji şirketlerinin altyapısal hedeflerine katkıda bulunuyorlar. Teknoloji devleri tarafından sağlanan altyapıyı kullanarak uygulamalar ve entegrasyonlar oluşturuyorlar. Fakat geliştirilen uygulama ve özellikler, temelde platformun özel mülkiyeti olan hesaplama kaynaklarına dayanıyor. Daha da kötüsü çoğu zaman bu iyi niyetli uygulama ve entegrasyonlar bir bağımlılık ilişkisine neden oluyor.)

Son yıllarda bu üç büyük şirket, YZ yatırım faaliyetleri oldukça artırdılar. Crunchbase ve Tracxn’den alınan veriler Microsoft’un yaklaşık 211 yatırım ve 214 satın alma işlemine dahil olduğunu ve 188 milyar doların üzerinde satın alma harcaması yaptığını gösteriyor. Google, 238 yatırım ve 260 satın alma işlemini yapmış ve toplamda 41,8 milyar dolar harcamış. Amazon’un ise 132 yatırım ve 99 satın alma işlemi var ve 36,9 milyar dolar harcamış. Birçok YZ firması, YZ modellerini ve uygulamalarını ölçeklendirmek için gereken finansal ve altyapısal gereksinimleri ancak büyük teknoloji şirketleriyle yaptıkları ortaklıklarla sağlayabiliyor. Finansal yatırımları, satın almaları, ortaklık programları ve başlangıç fonları, büyük teknoloji şirketlerinin farklı sektörlerdeki YZ uygulamalarındaki merkezi rolünü pekiştiriyor.

Örneğin, Microsoft’un OpenAI ile uzun vadeli bir ortaklığı var. Azure, OpenAI’nin özel bulut sağlayıcısı. OpenAI ürünleri ve API hizmetleri, YZ için optimize edilmiş altyapı ve araçlarla sunuluyor. OpenAI modellerine Azure’un OpenAI Hizmeti aracılığıyla erişilebiliyor ve kurumsal geliştiriciler Azure’da YZ uygulamaları oluşturabiliyorlar. Microsoft ayrıca OpenAI’nin modellerini Microsoft 365, Edge tarayıcı, Bing arama motoru, GitHub Copilot, Power Platform ve Microsoft Designer gibi kendi ürün ve hizmetlerine entegre etmek için özel bir lisansa sahip. Microsoft, Bulut İş Ortağı Programı ve Yapay Zeka İş Ortakları aracılığıyla kendi iş ortaklarına da entegrasyon olanağı sağlıyor. Bu iş ortağı programları, Microsoft’un firmalar ve kuruluşlarla stratejik ittifaklar kurmasına yardımcı oluyor; müşteriler böylece gelişmiş araçları ve hizmetleri özel yazılımlarına ve ürünlerine dahil edebiliyorlar.

Microsoft’ın OpenAI dışında Wayve (otonom mobilite için derin öğrenme), PrimerAI (istihbarat ve operasyonel iş akışları), Novo Nordisk ve Paige (YZ tabanlı teşhis ve ilaç geliştirme) gibi şirketlerle ortaklıkları da var. D-Matrix (veri merkezleri için verimli bilgi işlem), Noble.AI (Ar-Ge teknolojileri) ve KudoAI (Microsoft Teams’de bulunan canlı konuşma çevirileri) gibi YZ girişimlerine yatırımlar yapıyor. Ayrıca AI Grant ve Startups Founders Hub gibi programlar aracılığıyla Azure bulut kredileri, teknik danışmanlık, geliştirme araçları vb kaynaklar sağlıyor ve geliştiricileri kendi platformunu kullanmaya teşvik ediyor. Tüm bu ortaklıklar ve yatırımlar, Microsoft’un çeşitli endüstri sektörlerinde YZ hizmetlerinden yararlanma ve kendisini kurumlar için birincil altyapı sağlayıcısı olarak sunma stratejisini gösteriyor.

Google ve Amazon da YZ geliştirme ve dağıtımındaki konumlarını sağlamlaştırmak için benzer stratejiler uyguluyorlar. Google, 2014 yılında derin öğrenme algoritmaları ve sinir ağları alanında uzmanlaşmış DeepMind’ı satın aldı. Bu satın alma Google’ın YZ yeteneklerini geliştirdi ve YZ dünyasındaki konumunu güçlendirdi. Anthropic, AI21Labs, Midjourney, Osmo ve Cohere gibi YZ odaklı şirketlerle ortaklıklar kurdu. Ayrıca Google’ın yapay öğrenme için opitmize edilmiş çipleri Google’ı tercih edilen bir bulut sağlayıcısı yaptı. Google, Adobe ile ortak çalışmalar yürütüyor.

Google’ın YZ programları ve ortaklık girişimleri, bulut YZ yığınının her düzeyindeki iş ortaklarının Google altyapısına ve YZ zeka yeteneklerine erişilebilirliğini artırmak için tasarlanmış. Bir diğer deyişle, çip üreticileri, geliştiriciler ve danışmanlık firmaları, Google’ın altyapısına, YZ ürünlerine ve temel modellere erişebiliyorlar. Bu erişilebilirlik sayesinde kurumsal müşteriler yapay öğrenme modeli geliştirme ve dağıtma konusunda yetkin teknoloji ortaklarının desteğini alabiliyorlar. Google ayrıca temel modeller oluşturan şirketlerle ve üretken YZ uygulama geliştiricileri ile işbirliği yapıyor. Bu işbirlikleri, çeşitli müşteri kullanım senaryolarının oluşturulmasını teşvik ediyor ve çeşitli sektörlerde inovasyonu destekliyor. Ayrıca Google, YZ öncelikli girişimleri destekliyor ve bu şirketlerin YZ projelerini ilerletmek için şirketlere, bulut kredileri, teknik eğitim vb kaynaklar sağlıyor.

Amazon’un ise Stability AI ve Hugging Face ile ortaklıkları var. Bu şirketler, modellerini geliştirmek ve eğitmek için Amazon’un bulut yapay öğrenme platformu ‘SageMaker’ı kullanıyorlar. AWS İş Ortakları, işletmelere YZ ve altyapı ihtiyaçları konusunda yardımcı oluyorlar. Amazon, birçok YZ girişimine doğrudan yatırım yapmasa da Microsoft ve Google gibi geliştiricileri platformuna çekmeye çalışıyor. Amazon birçok YZ girişimine doğrudan yatırım yapmasa da, yeni girişimler için AWS Generative AI Accelerator programını yürütüyor, yatırımcılara ve kurumsal müşterilere krediler, teknik mentorlar ve ağ oluşturma fırsatları sunuyor.

Özetle, Amazon, Microsoft ve Google, kendilerinin merkezde yer aldığı stratejik girişimler yoluyla YZ’nin gelişimini ve farklı sektörlere entegrasyonunu hızlandırıyorlar. Fakat YZ şirketleri ve kurumlar bu ekosistemlere bağımlı olma riskiyle karşı karşıyalar. Çünkü bir platformdan başka bir platforma geçmenin riski bir hayli yüksek.

***

Bulut platformları çeşitli endüstrilerin altyapısını oluşturmaya başladı. Bunun sonucunda, platformlarda çıkan sorunların (güç kesintisi, siber saldırı, teknik hatalar vb) etki alanı genişledi ve sıkıntılar daha hissedilir olmaya başladı. Örneğin 13 Haziran 2023’te AWS’deki bir kesinti Associated Press (AP), McDonald’s, Reddit gibi farklı sektörlerden bir çok şirketi etkiledi.

Özgür/Açık Kaynak yazılımların karşı karşıya kaldığımız soruna etkisi son derece sınırlı olacak. Çünkü kurumlar ve firmalar gerçek hayattaki karmaşıklığı kendi bünyelerinde (doğrudan ya da dış kaynak kullanarak) geliştirdikleri karmaşık yazılımlarla yönetiyorlar. Bulut platformlarına bağımlılıkları ve oralardaki yazılımlarla etkileşimler yazılımları özellik yönünde zenginleştirse de yazılımın kendi karmaşıklığının yönetimi zorlaşacak.

Ayrıca yazılımların artan karmaşıklığı bilişim teknolojilerinin kamusal denetimini de zorlaştırıyor. Bessen (2022) üç örnek üzerinde duruyor. Birincisi, Volkswagen’in 2015 yılında ortaya çıkan emisyon skandalı. Volkswagen’in aldatıcı bir yazılımla dizel motorlardaki emisyon değerlerini manipüle ettiği ortaya çıktı. Volkswagen’in bu yazılımını dünya çapında yaklaşık 11 milyon otomobilde kullanmış ve yıllarca denetçileri atlatabilmişti. İkincisi, Boeing 737 Max’taki bir arızanın yazılımla örtbas edilmesiydi. Uçaktaki fiziksel bir sorun bir yazılımla saklanmış ve uçak FAA’nın (Federal Havacılık İdaresi ) testlerinden başarıyla geçmişti. Bunun sonucunda 2018 ve 2019’da beş ay arayla gerçekleşen iki uçak kazasında 346 kişi öldü. Düzenleyicilerin yazılımın karmaşıklığı karşısında yenik düştüğü üçüncü olay ise 2008 krizinde, düşük faizli ipoteklerde ortaya çıktı. Yazılım modelleri ve yazılım destekli finansal araçlar, büyük bankaların mali durumunu ve sistemik riskin büyüklüğünü gizlediler.

Kurumsal yazılımların bulut platformlarıyla kurduğu ilişkiler yazılımdaki karmaşıklığın yönetimini zorlaştıracak. Bunun sonucunda da riskler artacak ve kamusal denetim daha da zorlaştıracak.

Özgür/Açık Kaynak yazılımlar bir çözüm değil. Ama 41 yıllık Özgür Yazılım Hareketi 2000’li yıllarda bulut bilişime karşı çıkarken tam da bugün yaşadıklarımıza işaret ediyordu. Bireylerin, kurumların ve ülkelerin üretim özgürlüğünü sınırlayan veya ortadan kaldıran her teknolojiye kuşkuyla yaklaşmak gerekiyor.

Kaynaklar

Bessen, J. (2022). The new goliaths: How corporations use software to dominate industries, kill innovation, and undermine regulation. Yale University Press.

Luitse, D. (2024). Platform power in AI: The evolution of cloud infrastructures in the political economy of artificial intelligence. Internet Policy Review, 13(2), 1-44.

van der Vlist, F., Helmond, A., & Ferrari, F. (2024). Big AI: Cloud infrastructure dependence and the industrialisation of artificial intelligence. Big Data & Society, 11(1), 20539517241232630.

2000’li yılların başında her şeyin başına e harfi getirmek modaydı. E harfiyle nesnelerin, hizmetlerin, toplumsal ilişkilerin ve süreçlerin dijitalleşmesine işaret ediliyordu. E harfi sihirliydi. Dijitalleşmenin dokunduğu yerleri değiştirip dönüştüreceği ve bunun da yararlı sonuçları olacağı beklentisi yaygındı.

Beklentilerin en fazla olduğu yerlerin başında ise e-devlet hizmetleri vardı. Vatandaşlara devlet tarafından verilen hizmetlerin elektronik ortamda sunulması olarak tanımlayabileceğimiz e-devletle, yurttaşlar devlet kurumları tarafından sunulan hizmetlere internet üzerinden erişebilecek ve farklı devlet kurumları elektronik olarak birbirine bağlanabilecekti.

Öyle de oldu. Özellikle verimliliği artırma hedefiyle kamu ve özel hizmetler dijitalleştirildi. Belirli ihtiyaçları çözecek yazılım ve platformlar geliştirildi. Dijital teknolojiler hayatımıza daha çok girdi. Bir zamanlar yollar, elektrik, su, kanalizasyon vb fiziksel altyapıların ekonomik ve toplumsal gelişmede üstlendiği rolü 21. yüzyılda dijital teknolojiler üstlenmeye başladı.

Pandemide olduğu gibi aşı dağıtımını koordine eden, sosyal yardımları dağıtan, kimlik kayıtlarını yöneten, ödeme yapan, tıbbi verileri paylaşan vb dijital sistemler 21. yüzyılda kritik bir altyapı haline geldiler. Yapay zekâ alanında yaşanan gelişmeler dijital teknolojilerin altyapısallaşma sürecini hızlandırıyor, genişletiyor ve derinleştiriyor. Fakat bu süreçte, dijital yapıların ve yeteneklerin hükümetler ve uluslararası kuruluşlar tarafından düzenlenmesi önemli olmakla beraber bunların hükümetler, ulusötesi kuruluşlar ve özel sektör tarafından yaratıldığını ve finanse edildiğini, dönüşümün tarafsız değil belirli bir yönde olduğunu atlamamak gerekiyor.

Dijital altyapıların öneminin artması sonucunda, teknolojinin kamu çıkarları doğrultusunda kullanımı ve/veya büyük teknoloji şirketlerinin gücünün sınırlanması hedefiyle siber egemenlik, dijital egemenlik, teknolojik egemenlik gibi çeşitli politik yaklaşımlar gündeme geliyor. Bunlardan biri de Dijital Kamu Altyapısı (DKA) yaklaşımı.

DKA resmi olarak 2023 yılında küresel politika sözlüğüne girmiş. DKA’nın genel kabul gören bir tanımı olmamasına karşın DKA, toplumsal ölçekte kamu yararı sağlayan, yeniden kullanılabilir dijital bileşenler için kullanılıyor. Örneğin, dijital kimlik, ödemeler ve veri alışverişi sistemleri birer DKA olarak değerlendiriliyor (Eaves, Mazzucato ve Vasconcellos, 2024).

Dijitalin anlamı konusunda herhangi bir belirsizlik yok. Ama altyapı ve kamunun tanımları o kadar belirli değil.

Altyapı Nedir?

Altyapı (infrastructure) kelimesi, Latince’den türemiş ve ‘yapının altında kalan’ anlamına geliyor. Fransız mühendisler bu terimi 19. yüzyılda demir yolları, su depoları gibi ‘üst yapıları’ destekleyen veya tam anlamıyla bunların altında kalan kazılar, toprak işleri, tüneller ve köprüler gibi fiziksel yapıları tanımlamak için kullandılar. Soğuk Savaş döneminde ise altyapı terimi sık sık askeri bağlamda kullanılmaya başlandı. Örneğin, ABD Başkanı Eisenhower altyapı terimini NATO’nun ortak yeteneklerini ‘destekleyecek’ (üstyapısını oluşturacak) askeri tesisler (altyapı) inşa etme faaliyetlerini haklı göstermek için kullanıyordu. Böylece altyapı, ‘yapının altı’ şeklindeki anlamının ötesine geçmeye başladı. Daha muğlak ama temel bir kolektif kullanım fikrini içerecek şekilde genişledi.

Günümüzde ise altyapı tanımlarının sosyal, kurumsal, dijital ve diğer kategorileri kapsayacak şekilde genişlediğini görüyoruz. Oxford ve Cambridge sözlükleri altyapı için sırasıyla aşağıdaki tanımları yapıyorlar:

• bir toplumun veya işletmenin faaliyet göstermesi için gereken temel fiziksel ve örgütsel yapılar ve tesisler (örneğin binalar, yollar, güç kaynakları).
• bir ülke veya kuruluşun etkin bir şekilde çalışabilmek için kullandığı ulaşım ve güç kaynakları gibi temel sistemler ve hizmetler.

Eaves vd.’nin (2024) çalışması ise Frischmann’ın (2012) altyapı tanımına dayanıyor: Birçok amaca giden ortak araçlar. Böylece altyapı sadece fiziksel olan şeylerle sınırlanmıyor; sosyal, kurumsal ve dijital olgular da altyapı tanımına dahil ediliyor. Bunun yanında Frischmann (2012) altyapıyı analiz ederken üzerinde durulması gereken iki önemli ögeye vurgu yapıyor: ortak kullanım (ortak araçlar) ve sayısız kullanım olasılığı (birçok amaca yönelik). Bu bağlamda, Frischmann’a (2012) göre altyapılar aşağıdaki üç kriteri sağlamalı:

1. Kaynak sınırsız ve tüm talebi karşılayabilecek olmasa da paylaşılabilir olmalıdır. Örneğin dijital alandaki kaynaklar, sınırlı depolama kapasitesine veya işlem gücüne dayanabilir. Ama altyapı olabilmesi için paylaşılabilir olmalıdır.
2. Kaynağa yönelik sosyal talep, öncelikle kaynağa bir girdi olarak ihtiyaç duyan üretken faaliyetler tarafından yönlendirilir.
3. Kaynak, özel mallar, kamu malları ve sosyal malları içerebilen geniş bir mal ve hizmet yelpazesinde girdi olarak kullanılabilir. Bir diğer deyişle altyapılar çok farklı amaçlar için kullanılabilir.

Dijital altyapı denilince ilk akla gelen genellikle fiziksel telekomünikasyon altyapısı oluyor: Kablolar, veri merkezleri, iletim ağları vs. Tüm bunların ötesinde İnternet de yazılımın (talimatlar, protokoller) donanımla (bilgisayarlar, kablolar) birleşmesiyle ortaya çıkan bir dijital altyapı. Fakat Eaves vd (2024) donanım ve internet protokolleri katmanlarının üzerinde yer alan yeni bir dijital altyapı katmanına odaklanıyorlar. Bu yeni dijital altyapı, dijital kimlikler, ödemeler ve veri alışverişi sistemleri gibi modern piyasaların ve toplumun işleyişi için giderek daha önemli hale geliyor. Dijital altyapılar, veri ve donanım katmanlarını ortaya çıkabilecek çoklu hizmetlere ve kullanım durumlarına bağlıyor; paylaşılan kaynakları sağlıyor. Paylaşılan altyapılar, kamu ya da özel kuruluşlar tarafından sağlanabiliyor veya farklı kuruluşların işbirliği ile geliştiriliyor. Eaves vd (2024), üç dijital altyapı üzerinde duruyor.

Birincisi, dijital kimlik altyapıları. Bu altyapılar, Google, Facebook ve Apple’ın kimlik doğrulama sistemleri tarafından sağlanabileceği gibi devletler de bu hizmeti verebiliyor. Google, Facebook ve Apple ID’leri sayesinde internet kullanıcıları bazı web sitelerine girebiliyor veya alışveriş yapabiliyor. Günümüzde bir çok ticari hizmette bu şirketler tarafından yönetilen kimlik altyapısını kullanıyoruz. Ya da her bir site için yeni kullanıcı adı oluşturmaktansa bu şirketlerin sunduğu altyapı hizmetini kullanmayı tercih ediyoruz. Aynı zorunluluk devlet tarafından elektronik ortamda sunulan hizmetler için de geçerlidir; e-devlet hesabımız aktif değilse kamu kurumları tarafından sunulan bazı hizmetlere erişemiyoruz.

İkincisi, ödeme sistemi altyapıları. Bu altyapılar finans kuruluşları, iş yerleri ve kart sahipleri arasındaki elektronik işlemleri kolaylaştırıyor. Altyapılar çoğunlukla özel kuruluşlar tarafından sağlanıyor. Örneğin en bilinen ödeme sistemi altyapılarından Mastercard, yetkilendirme, takas ve mutabakat süreçleri aracılığıyla fonların güvenli ve kesintisiz akışını sağlar. Fakat bu hizmet altyapısı devletler tarafından da sağlanabilir. Brezilya Merkez Bankası tarafından geliştirilen Pix ile kişiler, şirketler ve devlet kurumları iş günleri dışında da para transferi yapabiliyorlar.

Üçüncüsü, veri depolama ve hesaplama altyapıları. Bu altyapılar sayesinde internet, birkaç büyük şirketin altyapıları üzerinde çalışmaya başladı. Örneği Amazon, şirketlere ve bireylere hesaplama gücü, depolama alanı ve bir çok bilişim kaynağını esnek biçimde kullanabilme olanağı sağlıyor. Buna karşı Avrupa Birliği ülkeleri, Avrupalı şirketlerin küresel pazardaki rekabet gücünü güçlendirecek ve veri ekonomisinin gelişimini destekleyecek yeni nesil bulut ve uç bilişim teknolojisi altyapı geliştirmeye çalışıyor.

DKA’daki Kamunun Anlamı

Dijital bir altyapıyı kamu altyapısı yapan nedir? Öncelikle DKA’daki kamunun devlet sahipliği anlamına gelmediğinin altını çizmek gerekiyor. DKA’daki kamu sözcüğü daha çok kamu yararı veya gözetimini ifade ediyor. Fakat kamu yararı kavramı da yeterince açık değil. Örneğin, Mastercard, Visa ve American Express gibi ödeme altyapılarında kamusal yarardan söz edilebilir. Çünkü bu altyapılar, milyonlarca insanın ödemelerinde kredi işlevini kullanabilmelerine olanak sağlar. Ama bu bakış açısıyla dijital altyapıların büyük bir kısmının kamusallığından söz edebiliriz. Üstelik şirketler, düzenlemeye tabi olmalarını kamu gözetiminin varlığına, dolayısıyla sundukları hizmetlerin kamusallığına kanıt olarak gösterebilirler.

Ancak uygulamada, kamu yararı sağlama iddiasındaki her kuruluşun muğlak ya da tarafsız olmayan, içinde örtük normatif değerler barındıran bir kamu yararı yorumu vardır. Bu nedenle, belirli bir içeriği olan ve çoğu durumda kolayca tanımlanabilen, ölçülebilen ve değerlendirilebilen kamusal değerlere odaklanmak DKA’yı tartışırken daha yararlı olabilir. Bozeman’n (2007) belirttiği gibi kamusal değerler,

• yurttaşların sahip olması gereken (ve olmaması gereken) haklar, faydalar ve ayrıcalıklar;
• yurttaşların topluma, devlete ve birbirlerine karşı yükümlülükleri;
• hükümetlerin ve politikaların dayanması gereken ilkeler

hakkında normatif bir fikir birliği sağlar.

Kısacası, DKA’lar tarafsız altyapılar değildir. Nasıl tasarlandıkları ve tasarımlarında hangi değerlere öncelik verildiği faaliyete geçtiklerindeki yönelimlerini belirler. DKA’ları kamu çıkarlarını göz önünde bulundurarak tasarlamak ve uygulamak için kuruluşların DKA ile ilgili kararlarında değerleri nasıl çerçeveledikleri ve altyapıya yerleştirdiklerine dikkat etmek gerekir. Geleneksel altyapı tartışmalarında altyapıların kamusallığını değerlendirirken iki yaygın bakış açısı vardır. Birincisi, altyapının kamusallığını niteliklerine göre analiz etmektir. İkinci bakış açısı ise altyapının işlevlerine göre değerlendirilmesidir.

Eaves vd (2024), geleneksel altyapılara dair bu iki bakış açısını DKA bağlamında tartışıyor. Yazının devamında göreceğimiz gibi birinci bakış açısında dinamik verimlilik ve ölçeklenebilirliğe önem veren teknik nitelikler ön planda. İkincisinde ise toplumsal faydalar, altyapının gerçekleştirdiği (veya gerçekleştirilmesine yardımcı olduğu) farklı toplumsal amaçlar aracılığıyla ele alınıyor.

DKA’ya Niteliksel Yaklaşım

Açık Standartlar ve Birlikte Çalışabilirlik

Geleneksel altyapılarda dinamik bir verimlilik yaratmanın yollarından biri birlikte çalışabilirlik yoluyla rekabetin teşvik edilmesidir. Birlikte çalışabilirlik, ortak sistemlerde yer alan çeşitli kuruluşlar arasında kesintisiz etkileşim ve işbirliği sağlar; farklı sektörlerde rekabeti kolaylaştırır. Standartlaştırılmış protokoller, farklı oyuncuların sektöre girişini kolaylaştırır. Çeşitli kuruluşların yenilikçi çözüm ve hizmetlere katkıda bulunabileceği bir rekabet ortamı doğar.

Birlikte çalışabilirlik, geleneksel altyapılarda önemlidir. Ama son otuz yıldaki gelişmelere baktığımızda birlikte çalışabilirliğin dijital altyapılarda daha da önemli olduğunu görüyoruz. Birlikte çalışabilirliğe özen gösterilmediğinde kuruluşlar teknoloji şirketlerine bağımlı hale geliyorlar ve bu bağımlılık yıllarca devam ediyor. Bu nedenle Dijital Kamu Altyapısı Merkezi (https://cdpi.dev/) birlikte çalışabilirliği DKA’nın kamusallığını tanımlayan temel bir nitelik olarak görüyor. Dijital Kamu Altyapısı Merkezi’na göre DKA yaklaşımının klasik dijitalleştirme çabalarından en temel farkı birlikte çalışabilirliğe verdiği önem. Çünkü birlikte çalışabilirlik ilkesi sayesinde bireysel seçim olanağı güçleniyor ve pazar rekabeti yönlendirilebiliyor.

Dolayısıyla Amazon Web Services (AWS) gibi bulut bilişim hizmeti veren dijital altyapılar, bir DKA olarak değerlendirilemez. En başta AWS’nin mimarisi birlikte çalışabilirliği dikkate alan açık standartları takip etmez. Bulut bilişim hizmeti veren diğer büyük şirketler gibi AWS de kendi hizmetlerine bağımlılığı teşvik eden stratejik adımlar atar ve müşterilerin alternatif platformlara geçişini zorlaştırır. AWS’nin özel mülkiyetli yazılım ve protokollere dayalı yaklaşımı, sistem içinde hızlı inovasyon ve optimizasyonu teşvik ederken, müşterilerini sınırlı birlikte çalışabilirliğin uzun vadeli sonuçlarıyla baş başa bırakır.

Eaves vd’nin (2024) belirttiği gibi birlikte çalışabilirlik sayesinde bir DKA rekabeti yönlendirebilir. Brezilya Merkez Bankası tarafından işletilen anlık ödeme dijital altyapısı Pix buna güzel bir örnek. Pix’ten önce her finans kurumu kendi işlem sistemlerini kullanıyor ve kendi ücretlerini belirliyordu. Bankalar işlem ücretleri için kıyasıya rekabet ediyordu ve pazar oldukça yoğunlaşmıştı. Pix’in sıfır maliyetle anında ödeme imkanı sağlayan birlikte çalışabilirlik temelli mimarisiyle işlem ücretleri için rekabetin yerini hizmet kalitesi için rekabet aldı.

Yeniden Kullanılabilir Yapı Taşları

Dijital altyapılar bölünebilir ve çok daha güçlü modüler alt bileşenler oluşturabilir. Yapı taşları, birlikte çalışabilen, geniş ölçekte temel bir dijital hizmet sağlayan, birden fazla kullanım durumuna sahip ve farklı bağlamlarda yeniden kullanılabilen yazılım kodu, platformlar ve uygulamalardır. Küresel Kalkınma Merkezi’ne göre, yeniden kullanılabilir yapı taşları, mikroservis mimarisine dayanan dört özelliğe sahiptir:

• Özerklik: Bağımsız, yeniden kullanılabilir bir hizmet veya hizmet kümesi sağlarlar; birçok modül/mikroservisten oluşabilirler.
• Genellik: Kullanım durumları ve sektörler arasında esnektirler.
• Birlikte çalışabilirlik: Diğer yapı taşlarıyla birleştirilebilir ve etkileşime girebilirler.
• Yinelemeli evrimleşebilirlik: Çözümlerin bir parçası olarak kullanılırken bile geliştirilmeye devam ederler.

2017’de Hindistan’da Sunbird’ün başlattığı, eğitimde gerçekleştirilen temel işlevleri hedefleyen modüler, özgür ve açık kaynaklı dijital altyapı oluşturma projesinde yer alan Anuvaad adlı modül, yeniden kullanılabilir yapı taşlarının kamusal alandaki rolüne ilişkin güzel bir örnek. Anuvaad, Hint dilleri için çeviri yetenekleri sağlayan bir modüldü. Daha sonra bu modül eğitim sektörüne yönelik çeşitli çözümlerin yanı sıra genel idare kapsamındaki çeşitli sektörlerde de kullanıldı.

Özgür ve Açık Kaynaklı Yazılım

Ekonomide altyapılar, ‘saf olmayan’ kamu malları olarak görülürler ve pozitif dışsallıklar yaratma potansiyelleri ile karakterize edilirler. Saf kamu mallarının ise iki temel özelliği vardır: Dışlanamazlık (non-excludability) ve rakipsizlik (non-rivalry).

Dışlanamazlık, bir kullanıcının diğerlerini bir ürünü kullanmaktan men etmesinin maliyetli veya imkansız olduğunda söz konusudur. Bir malın bir kişi tarafından tüketilmesi, diğerlerinin kullanabileceği miktarı azaltmıyorsa, o mal rakipsizdir. Örneğin verilerin rakipsiz olduğu söylenebilir. Verinin kullanımı, veri miktarını azaltmaz. Fakat pratikte hem dışlanamaz hem de rakipsiz olan az sayıda saf kamu malı vardır. Birçoğu kısmen rekabetçi veya kısmen dışlanabilirdir. Bu nedenle altyapılar çoğu zaman saf olmayan kamu malları olarak karşımıza çıkarlar.

Dijital alandaki bir mal veya hizmet,

• evrensel (ya da neredeyse evrensel) olarak erişilebilirse
• kullanıcı sayısı arttıkça hesaplama ve işlem gücünde hiçbir kısıtlama yoksa (ya da minimum kısıtlama varsa)

(saf olmayan) bir kamu malı veya hizmetidir.

Bu da ancak dijital altyapının birlikte çalışabilir standartlarla oluşturulması, yeniden kullanılabilir olması ve özgür/açık kaynaklı yazılım kullanılması durumunda gerçekleşir. Altyapı, özel mülkiyetli yazılımlarla kurulduğunda dijital altyapının kamusallığından söz etmek zorlaşıyor ve şirketlere bağımlılık artıyor.

Özgür/açık kaynaklı yazılım, DKA’lar için kritiktir. Ancak sihirli bir değnek olmadığının da altını çizmek gerekiyor. Yazılımın, kod kalitesi, dokümantasyonu olup olmadığı, yönetişim süreçleri, kullanıcı desteği vb konuları atlamamak gerekiyor.

DKA’ya İşlevsel Yaklaşım

Topluluğun ve Sosyal İlişkilerin Teşvik Edilmesi

Parklar, kamusal alanlar ve internet sosyal değer yaratan altyapı kaynaklarıdır. Altyapıların sosyal değer yaratma potansiyelini dört maddede özetleyebiliriz.

• Altyapılar, kolektif varoluşun maddi ve örgütsel temelleridir;
• Altyapılar, insanları, yerleri ve nesneleri birbirine bağlayan ağlar, sistemler ve kurumlardır;
• Altyapılar, bir topluluğun farklı kesimleri arasında ve içinde düzenli etkileşimlerin kolaylaştırıldığı ve yerel halk arasında anlamlı ilişkilerin, yeni güven biçimlerinin ve karşılıklılık duygularının aşılandığı fiziksel alanlardır.
• Altyapıların temel işlevi, toplumlar arası ve toplum içi ilişkileri teşvik etmektir.

DKA, toplumsal yaşamı şekillendirmeye yardımcı olma potansiyeline sahiptir. Dijital alanlarda kamusal ve sivil hayata dahil olmamıza yardımcı olurlar. Ancak günümüzde dijital altyapıların sadece ufak bir kısmı kamusal hedefler doğrultusunda tasarlanır.

Ekonomik Etkinlikleri Teşvik Edilmesi

Özellikle iktisatçılar kamu altyapılarının yarattığı ekonomik değer üzerinde dururlar. Altyapıların ekonomik aktörlerin ekonomik potansiyellerini harekete geçirme potansiyeline sahip olduğunu savunurlar. Bu anlatı özellikle gelişmekte olan ekonomilerin DKA politikalarında önemli bir yere sahiptir. DKA’nın ekonomik büyüme potansiyeli olan bir dijital ekonomiyi desteklediği fikri üzerinde durulur. DKA alanının öncülerinden olan Hindistan, bu söylemi dijital kimlik (Aadhaar), açık ödeme sistemi ve rızaya dayalı veri katmanı projelerini meşrulaştırmak için kullandı. Ayrıca bu söylem, DKA’nın genellikle en savunmasız olanlara odaklanan hızlı ekonomik kalkınma potansiyelini vurgulamak için de kullanılabiliyor. Örneğin, Dünya Bankasının Kalkınma için Kimlik programı, kimlik kanıtı üretmenin kalkınmanın çeşitli boyutlarıyla ilişkili olduğu varsayımı etrafında yapılandırıldı.

Daha İyi Yaşam Kalitesi Sağlama

Bu bakış açısında, altyapının kamusallığı, temel insan ihtiyaçlarının garanti edilmesiyle meşrulaştırılır. Geleneksel altyapılara erişim, insanların temel fiziksel ihtiyaçlarının (sıcaklık, sağlık, su, doğaya karşı korunma vb) ve sosyal ihtiyaçlarının (güvenlik, bilgi, eğitim, hareketlilik vb) karşılanmasıyla, dolayısıyla insan haklarıyla ilgilidir.

Örneğin Hindistan’da dijital kimliklerin DKA olarak inşa edilmesinde bu bakış açısının önemli bir yeri vardı. Hükümet dijital kimlik altyapısını Birleşmiş Milletler’in ‘doğum kaydı da dahil olmak üzere herkese yasal kimlik sağlanması’ hedefiyle ilişkilendirdi.

Bu bakış açısı, sağlık, eğitim, hareketlilik ve güvenlik gibi alanlardaki sektörel DKA için de geçerlidir. Böylece tartışmalar teknik alanın dışına çıkabilmektedir. Örneğin, dijital uçurum sadece teknik bir sorun olarak değil insan hakları sorunu olarak ele alınıyor.

Temel Yeteneklerin Güvence Altına Alınması

Bu bakış açısında, Amartya Sen’in “iyi oluş, insanların yetenekleri ve işlevleri açısından anlaşılmalıdır.” düşüncesi etkili. Sen yetenekleri ‘insanların isterlerse başarabilecekleri şeyler ve varlıklar’, işlevleri ise ‘gerçekleştirilen yetenekler’ olarak tanımlıyor. Dolayısıyla bir işlev, bir dizi aracın (veya altyapı kaynağının) bir yeteneği gerçekleştirmesi durumunda elde ediliyor.

Sen’in yetenekler ve işlevler hakkındaki düşüncesi dijital altyapıların kamusallığını savunan tezlerde oldukça yaygın. Bu tezlere göre eğer kişi, dijital topluma katılma becerisine sahip değilse fırsatlardan dışlanıyor ve özgürlüğünü kaybediyor. Eaves ve Sandman’ın DKA’yı ‘dijital çağda bir vatandaş, girişimci ve tüketici olarak topluma ve piyasalara katılım için gerekli olan toplum çapında dijital yetenekler’ olarak tanımlaması bu varsayıma dayanıyor (https://medium.com/iipp-blog/what-is-digital-public-infrastructure-6fbfa74f2f8c).

DKA’da Nitelik ve İşlev Temelli Bakış Açılarının Sınırlılığı

DKA’nın kamusal değer yaratmaya yönelik nitelik temelli bir bakış açısıyla inşa edilmesi çeşitli toplumsal faydalar yaratır. DKA’nın açık standartlara uygun biçimde tasarlanması, yeniden kullanılabilir bileşenler ve özgür yazılımlar aracılığıyla inşa edilmesi, artan ve gelişen rekabet, ağ etkileri, bilginin ekonomide dolaşımı ve yayılması, ölçeklenebilirlik ve yaygın erişim gibi konularda katkıda bulunur. Ancak nitelik temelli bakış açıları sonuçların yönü üzerinde fazla durmaz. Altyapılardan kaynaklanan inovasyonun farklı pazarlarda ve biçimlerde olumlu yayılmalar yaratacağını ve bunların kısıtlanmaması veya önceden tanımlanmaması gerektiğini varsayar. Bu varsayımın olumlu sonuçları olsa da politika ile ilgili veya öncelikli olmayan alanlarda gereksiz yatırımlara veya zaman kaybına neden olabilir.

Buna karşın işlevsel bakış açıları, belirli bir toplumsal etkiyi hedefleyen politikalara odaklanır. Ancak, yalnızca işlevsel bir bakış açısının da sınırlılıkları vardır. DKA’ın belirli bir işlev göz önünde bulundurularak inşa edildiğini, ancak kamusallığı sağlayan niteliklere uyulmadığını varsayalım. Örneğin, birlikte çalışabilirlik kriterlerine ve açık standartlara uymayan bir dijital kimlik altyapısı oluşturulduğunda dijital kimlikleri farklı kullanım durumlarına göre tasarlarken çeşitli sorunlarla karşılaşılacaktır; şirketlere bağımlılık artacaktır.

Kısacası, DKA’nın inşasında hem nitelik hem de işlevsel bakış açılarının artıları ve eksileri vardır. Bu nedenle kuruluşlar nadiren tek bir bakış açısından hareket ederler. Buna karşın, her iki bakış açısının yanıtsız bıraktığı sorular da var. Birincisi, yönetişim. DKA’nın nitelikleri veya işlevleri ile ilgili hiçbir şey kapsayıcılık, şeffaflık ve güven yaratmaz. Bunlar yönetişim süreçlerinde ortaya çıkar. İkincisi, devletin DKA’daki rolüdür. Her iki söylem de devletin rolü konusunda genel olarak sessizdir. Kamu değerleriyle uyumlu iddialı hedeflere ulaşabilmek ve gerekli kolektif eylem için yön belirleyen etkin hükümet politikalarına gerek vardır. Bu, kamu sektörünün sadece piyasa düzenleyicisi olarak değil, aynı zamanda şekillendirici ve hatta en baştan yatırımcı veya ortak yatırımcı rollerini üstlenmesini gerektirir.

Kuşkusuz bu akıntıya karşı bir adım olacaktır. Neoliberal politikalar doğrultusunda devlet, bir çok görevini piyasalara terk etti. Fakat kamu değeri sağlamak ve kamu yararını teşvik etmek için devletin temel yeteneklerini tekrar elde etmeye ihtiyacı var. Çünkü devlet bazı işlevlerini piyasalara devrettiğinde, uzun vadede kurumsal hafızasını ve genel uygulama kapasitesini kaybeder. Devlet DKA inşasına girişmediği sürece, temel toplumsal işlevler (kimi zaman yabancı) özel şirketlerin özel mülkiyeti haline gelir.

Hükümetler kolektif eylem ve koordinasyonun gerçekleştiği sürecin yönünü belirlemede kritik bir rol oynar. Kamu değeri kolektif olarak yaratılır ve niyet kadar süreç de önemlidir. Devlet, farklı aktörlerin ortak faydaya doğru kolektif olarak hareket etmesine yardımcı olacak kamu yönetişim yapıları oluşturabilmelidir. Eaves vd (2024), kamu kurumlarının yönetişim sürecinde oynayabileceği rolü beş başlık altında ele alıyor.

DKA’da Devletin Rolü ve Yönetişim

Amaç ve Yönlülük

Politikaların tasarlanabileceği, kamu-özel sektör ortaklıklarının oluşturulabileceği ve vatandaşların katılımına yönelik iddialı bir yön belirlenmelidir. DKA da diğer altyapılar gibi tarafsız değildir; kazananlar ve kaybedenler yaratır ve bunun üzerine neyin inşa edilebileceğini şekillendirir. Altyapının ‘yönlülüğe’ sahip olduğu kabulünden sonra, bu özelliği açık hale getirilmeli ve önceliklendirilmelidir.

Örneğin, Hindistan’ın kimlik doğrulama altyapısı olan Aadhaar’da amaç ve yönün açıkça vurgulanması DKA’nın inşasına katkıda bulunmuş. Hindistan hükümeti, doğrudan nakit transferleri, sübvansiyonlu gıda ve yakıt gibi sosyal yardımların dağıtımını basitleştirmek istiyordu. Hükümet, bu yardımların önemli bir kısmının dolandırıcılık ve yolsuzluk nedeniyle boşa gitmesinden rahatsızdı. Bir kişiyi benzersiz bir şekilde tanımlayacak bir sistemin oluşturulması dolandırıcılığın önlenmesi ve sosyal yardımların doğru kişilere ulaşabilmesi için gerekliydi. Nitekim Aadhaar, sosyal yardımlar konusunda etkili olmakla kalmadı kimlik doğrulamanın gerektiği bankacılık ve telekomünikasyon sektörlerinde de kullanıldı.

Jamaika’da yaşananlar ise DKA’nın amacı net olarak ortaya konmadığında olabilecekleri gösteriyor. Jamaika hükümeti de bir kimlik sistemi oluşturmayı hedeflediğini duyurmuş ancak bunu politik bir amaçla ilişkilendirmemişti. Böylece insanların akıllarına farklı senaryolar geldi ve yurttaşların hükümet politikalarına güvensizliği arttı.

Birlikte yaratma ve katılım

Çeşitli toplumsal aktörleri içerecek şekilde ortak yatırım, işbirliği ve koordinasyonun kuralları ve mekanizmaları tanımlanmalıdır. Devlet, işbirliği için kurumsal mekanizmalar yaratır ve farklı toplumsal aktörlerin sonradan değil, önceden katkıda bulunabilecekleri bir süreç örgütler. DKA’da faklı toplumsal aktör gruplarının bakış açılarını bir araya getirmeye ve anlamlı bir şekilde bütünleştirmeye yönelik bir sürecin olup olmadığı DKA’nın başarısında etkilidir.

Ayrıca özel mülkiyetli teknolojilerin kullanımı (özellikle bu teknolojiler üzerinde devletin değil, şirketlerin söz hakkı olduğu durumlarda) birlikte yaratma ve katılımı sağlamak daha zor olacaktır.

Kolektif öğrenme ve bilgi paylaşımı

Kolektif öğrenmeyi destekleyen ve uzun vadeli yetenek ve kapasiteleri geliştiren kurumsal uygulamalar hayata geçirilmelidir. Uygulamada yer alan aktörler birbirlerinin başarı ve başarısızlıklarından öğrenebilmelidir. Ayrıca kurumsallaşmış bir öğrenme süreci ve kurumsal bilgi birikimi, uzun vadeli devlet kapasiteleri yaratacaktır. Bu nedenle, değer yaratma sürecinin düzenleyicileri kolektif zekayı ve bilgi paylaşımını teşvik etmenin yollarını bulmalıdır. Özgür yazılım topluluklarının teşvik edilmesi kolektif öğrenmeye katkıda bulunabilir.

Herkes için erişim ve ödül paylaşımı

Eğer bir altyapı kolektif faydaya yönelikse, evrensel olarak erişilebilir olmalı ve DKA’dan elde edilen ödüller toplumla paylaşılmalıdır. Fakat bu hedef her zaman özel çıkarlarla uyumlu değildir. Altyapının özel sektör tarafından yönetildiği durumlarda devletin bunları garanti altına alması gerekir.

Örneğin, DKA’nın evrensel erişimi garanti altına almasının yanında akıllı şehir uygulamalarında veri hakkındaki yönetişim politikalarını kamu yararını gözeterek ele alması gerekir. Verinin yönetişiminde özgür yazılım ve birlikte çalışabilirlikteki deneyimler yararlı olabilir.

Şeffaflık ve hesap verebilirlik

DKA uygulamasını yöneten ve yöneten kamu sektörü kuruluşlarının yurttaşlarının güvenini kazanması ve koruması için şeffaflık ve hesap verebilirlik, kritik önemdedir. Sorumluluğun dikey ve hiyerarşik olduğu geleneksel organizasyon yapılarının aksine, DKA’nın merkezi olmayan mimarisi, aynı altyapıyı paylaşan hükümet birimleri arasındaki hesap verebilirlik ilişkilerini zorlaştırır. Ancak diğer yandan DKA, dijital ayak izleri sayesinde şeffaflığı artırma potansiyeline de sahiptir. Örneğin, Barcelona Belediyesi, yurttaşların verilerinin şirketler tarafından nasıl kullanıldığı hakkında şeffaflık sağlamak için Decode adlı veri paylaşım mimarisini kurdu. Böylece yurttaşların kendi verilerini kontrol edebilmelerini ve kendi şartları doğrultusunda verilerini paylaşabilmelerinin önünü açtı.

***

Kısacası, dijital kamu altyapılarını tartışırken,

• İnşa edilen altyapının teknik niteliklerinin kamucu politikaları destekleyip desteklemediğine (en başta özgür yazılım ve açık standartlara)
• Hangi işlevlerin hedeflendiğine

dikkat etmek gerekiyor.

Dijital kamu altyapılarında, kamu sözcüğü, devlet sahipliğini ifade etmiyor ama Dijital Kamu Altyapılarını hayata geçirilebilmesi için yönetim birimlerinin (hükümet ya da belediye) artık dijital altyapıya dair işleri şirketlerin inisiyatifine terk etmekten vazgeçmesi, kamunun çıkarlarını açık seçik ortaya koyan politikalar geliştirmesi ve uygulaması gerekiyor.

Kaynak

Bozeman, B. (2007). ‘Public values and public interest: Counterbalancing economic individualism.’ Georgetown: Georgetown University Press

Eaves, D., Mazzucato, M., & Vasconcellos, B. (2024). Digital public infrastructure and public value: What is ‘public’about DPI. UCL Institute for Innovation and Public Purpose, Working Paper Series (IIPP WP 2024-05). London: UCL Institute for Innovation and Public Purpose. Retrieved March, 28, 2024.

Frischmann, B. (2012). Infrastructure: The Social Value of Shared Resources. Oxford and New York: Oxford University Press.

On yıl önce, eski bir NSA (National Security Agency – ABD Ulusal Güvenlik Ajansı) çalışanı olan Edward Snowden’ın sızdırdığı verilerden söz ediyorduk. Snowden’a göre NSA, yasaların izin verdiğinden çok daha fazlasını yapıyordu. Suçlu veya şüpheli olmasına bakmaksızın toplumun geneline ait verileri topluyor, filtreliyor ve analiz ediyordu. Snowden’ın ifşaatlarına göre ABD, bilişim şirketlerinden belirli kişilere ait verileri alabiliyordu. ABD’li yetkililer, bunun sadece kanunlar çerçevesinde ve mahkeme kararıyla gerçekleştiğini söylüyorlardı. Fakat NSA’nın bu şirketlerin sunucularına doğrudan erişebildiğini gösteren belgeler vardı.

Bu ifşaatlar karşısında bir çoğumuz huzur içinde sıradanlığımıza sığınmıştık. Sonuçta istihbarat örgütleri için sıradan insanlardık; telefonumuzu dinleseler veya e-postalarımız okusalar ne olurdu? Böylece son on yılda teknoloji şirketlerinin topladığı verinin miktarı ve kapsamı arttı. Gündelik hayatımızla ilgileri derinleşti. İlk başta verilerin toplanması sadece sosyal medya ve akıllı telefon kullanımına dayanıyordu. Hâlâ inisiyatifin bizde olduğuna inanıyorduk. İstersek sosyal medyadan çıkabilir veya mahremiyetimizi tehdit eden uygulamaları telefonumuzdan silebilirdik! Teknolojiyle kurduğumuz ilişkide aktif öznelerdik ya da en azından öyle düşünüyorduk. Ancak akıllı şehir girişimleri ve uygulamalarıyla beraber veri ilişkilerinin daha pasif bir bileşeni haline geliyoruz. Bu tip uygulamalar gözetim ve veri toplamayı daha geniş ve derin gerçekleştiriyorlar. San Diego’da olduğu gibi trafiği kontrol etmek üzere konuşlandırılan sokak lambaları bunun yerine vatandaşları gözetlemek için kullanılabiliyor. Şirketler, şehirleri algoritmalarla optimize etme vaadiyle şehirlerin veri akışlarını tamamen kontrol etmeye çalışıyorlar. Böylece hem şehrin altyapısı (elektrik, su, kanalizasyon, ulaşım vs) üzerindeki etkilerini artırıyorlar hem de üretilen verilerin gelecekteki kullanımını tekellerine alıyorlar. Akıllı şehirleri tartışırken kendimizi baştan sona “akıllı” teknolojilerle yapılandırılmış şehirlerle sınırlamamak gerekiyor. Bir yerden bir yere nasıl gidileceğini tarif eden veya toplu taşıma araçlarına binmek için kullandığımız uygulamaları da bu kapsamda değerlendirebiliriz.

Şehirler, küresel dijital pazarların işleyişinde kilit yerler haline geliyorlar. Büyük teknoloji şirketleri ya doğrudan ya da yerellerde kurdukları ortaklıklarla şehirlerin dijital altyapılarında belirleyici bir güce ulaşıyorlar. Bu nedenle, yerel yönetimlerde (özellikle Avrupa’da) mahremiyet, dijital haklar ve veri egemenliği konuları hakkında artan bir ilgi var. Ulusal hükümetler ve uluslararası kuruluşlar teknoloji şirketlerini faaliyetlerinin nasıl düzenlenebileceğini tartışırken bazı yerel yönetimler, yurttaşların çıkarlarını korumak için harekete geçiyorlar. Teknoloji şirketlerinin, kentlerin altyapısının veri ve yapay zekâ yardımıyla daha verimli hale getirme vaatlerini yeterli görmüyorlar. Yapay zekâ altyapılaşırken yurttaşların bu yeni altyapı üzerindeki egemenliğini artırmanın yollarını arıyorlar.

Yerel seçimler yaklaşırken şehirleri ve şehirlerin dijital altyapısını, teknolojik egemenlik bağlamında yeniden düşünmek gerekiyor. Barcelona deneyimi, başka bir dünyanın mümkün olduğunu savunanlar için önemli dersler içeriyor ve teknolojik egemenliğin uygulanabilirliğini gösteriyor.

Barselona: Öncü Bir Şehir

Barselona, 2011’den beri akıllı şehir girişimlerine öncülük ediyor. Barselona’nın akıllı şehir deneyimlerini üç döneme ayırabiliriz. Şehir, 2011-2015 yılları arasında akıllı şehir inovasyonu için önde gelen laboratuvarlardan biri olarak öne çıktı. Kentsel altyapıları ve karar alma süreçlerini yönetmek için bir KentİS (Kent İşletim Sistemi) oluşturmaya çalıştılar. Bu dönemin en belirgin özelliği, akıllı şehir girişimlerinin küresel teknoloji şirketleriyle geliştirilen ortaklıklar çerçevesinde yürütülmesiydi.

2011-2015 yılları arasında Xavier Trias liderliğindeki merkez sağ Katalan Milliyetçi Partisi tarafından yönetilen Barselona, akıllı şehir iş fırsatlarının küresel şehir liderlerine gösterilmesinde kilit bir yer haline geldi. Akıllı şehir kimliğini tanıtmak isteyen Barselona, bir KentİS oluşturarak Cisco, Schneider Electric, Accenture vb teknoloji sağlayıcılarıyla ortaklıklar kurdu. Bir şehrin, tıpkı bir işletim sistemi gibi çalıştırılabileceği fikri genel kabul görüyordu. Şehrin karmaşıklığı ve içerdiği süreçler bilgisayarların yapısına benzetiliyordu. KentİS’ler kentsel uygulamalar için enformasyon ve hesaplamaya dayalı ekosistemler geliştirmeye çalışırlar. Böylece şehrin işlevsel ve enformasyonel boyutlarını entegre etme; daha önce ayrı veya birbirine gevşekçe bağlı olan altyapı ağları, kamu hizmetleri alanları, gündelik yaşam arasında eş güdüm sağlama kapasitesi oluştururlar. Şehir idealize edilmiş, verimli ve son derece entegre bir kurumsal varlık olarak modellenir.

Bu dönemde, şehirlerin bilgisayarlaştırılması şirketleştirilmesiyle iç içe gelişiyordu. KentİS’ler, karmaşık kentsel zorlukların veriye dayalı içgörüler yoluyla merkezi olarak yönetilebileceği vizyonuyla hareket ediyordu. Ancak şehir plancıları ve teknoloji uygulayıcılarından bu vizyona karşı ciddi itirazlar vardı.

Barselona’nın ikinci dönemi, 2015 yerel seçimlerinde mevcut siyasi partilerle hiçbir bağı olmayan, toplumsal hareketlerden doğan yeni bir siyasi platform olan Barcelona en Comú’nun iktidara gelmesiyle başladı. Ada Colau’nun belediye başkanı seçilmesiyle birlikte Barselona’nın akıllı şehir vizyonunda köklü değişiklikler oldu. Karar alma süreçlerinde teknoloji şirketlerini değil vatandaşları merkeze alan daha aşağıdan yukarıya bir yaklaşım benimsendi. Katılımcı planlama yaklaşımı öne çıktı. Yeni yönetim döneminde uygulamaya konulan programlar, şehirlerde teknoloji ve verinin rolüne ilişkin alternatif bir vizyon oluşturdu. Bugün, “başka bir akıllı şehir, başka bir veri sahipliği, başka bir yapay zekâ vs” dediğimizde bu dönemki politikalar sayesinde aklımızda somut şeyler canlanabiliyor.

Üçüncü dönem ise 2019-2023 yıllarını kapsıyor. Bu dönemde Colau’nun belediye başkanlığı devam etti. Fakat Barcelona en Comú’nun oy kaybetmesi ve yönetimi Sosyalist Parti’yle paylaşması nedeniyle Colau daha zayıf bir konumda görevini yürüttü. İkinci dönemdeki atak, kimi zaman düzen dışına çıkan politikalar yerini daha düzen içi politikalara bıraktı.

2023 seçimlerinden sonra Barcelona en Comú yönetimi kaybetti. Ama Barcelona en Comú’nun 2015-2019 yıllarında geliştirdiği akıllı şehir vizyonu bilgisayarlaştırılan ve şirketleştirilen şehirler dışında başka ve gerçekleştirilebilir bir akıllı şehrin mümkün olduğunu gösteriyor. Daha önemlisi Barselona deneyimi, aşağıdan yukarı yönetişim olanakları ve teknolojik egemenliğin nasıl inşa edilebileceği hakkında önemli dersler içeriyor.

Barcelona en Comú

2015 seçimleri sonrasında Barcelona en Comú’nun lideri Ada Colau, İspanyol Sosyalist Partisi’nin Katalan şubesinin de desteğiyle Barselona’nın ilk kadın belediye başkanı oldu. Barcelona en Comú, geleneksel siyasetin sınırlarını aşan bir vizyona sahipti. Hazırladıkları “Şehir Nasıl Geri Kazanılır: Belediye Dijital Platformu Oluşturma Rehberi” başlıklı belgede şunlar yazıyordu (https://nettime.org/Lists-Archives/nettime-l-1612/msg00009.html):

Belediye yönetimlerinin halka yakınlığı, değişimi sokaklardan kurumlara taşımak için onları en iyi fırsat haline getiriyor. Kentler her zaman buluşmaların, fikir alışverişlerinin, yeniliklerin ve gerektiğinde devrimlerin mekanı olmuştur. Şehirler demokrasinin doğduğu yerdir ve onu kurtarmaya başlayabileceğimiz yerler olacaklar.

Colau, cesur ve yaratıcı çözümler gerektiren olağanüstü zamanlarda yaşadığımızı belirtiyor; eğer farklı bir şehir hayal edebilirsek, onu dönüştürme gücüne de sahip olacağımızı savunuyordu.

Yeni yönetim; konut reformu, temel hizmetlerin sağlanması ve belediye varlıklarının kontrolünün yeniden kazanılması gibi bir dizi alanda cesur politikalar geliştirmeye çalıştı. Belediyenin başlıca hedeflerinden biri 2008 ekonomik krizinden büyük ölçüde etkilenen en savunmasız kesimlere doğrudan yardım etmekti. Colau, tahliyelere karşı aktivizmiyle bir halk lideri olarak ortaya çıkmıştı. İspanya’nın en önemli toplumsal hareketlerinden PAH’ın (Plataforma d’Afectats per la Hipoteca – İpotek Mağdurları Platformu) sözcüsüydü. Dolayısıyla konut stokunun Airbnb ve benzeri dijital platformlar tarafından ele geçirilmesi nedeniyle artan baskının ve kent sakinlerinin yaşadığı zorlukların farkındaydı. Colau’nun görev süresinin ilk aylarında belediye yönetimi, tahliyeleri durdurmaya ve sosyal konutları artırmaya, gıda güvenliğini garanti altına almaya odaklandı. Uygun fiyatlı enerji ve su sağlamaya çalıştı.

Barcelona en Comú’nun şehir yönetiminde teknolojinin kullanımına ilişkin vizyonu ise iki ana temele dayanıyordu. Birincisi, teknolojinin katılımcı demokrasiyi yenilemek için kullanılması gerektiğine inanıyorlardı. İkincisi, şehirlerdeki mevcut akıllı şehir paradigmasının yukarıdan aşağıya örgütlenmesine ve teknolojik çözümlerle sınırlı omasına karşı çıkıyorlardı. Yeni yönetimin teknoloji politikası, AB’nin D-CENT (Decentralised Citizens ENgagement Technologies – Merkezi Olmayan Yurttaş Katılım Teknolojileri) projesi kapsamında geliştirilen fikirlerden etkilenmişti (https://dcentproject.eu/).

2016’nın başında Belediye Eylem Planı’nın ortak yapımını desteklemek amacıyla Decidim platformu hayata geçirildi (https://www.decidim.barcelona/). Birçok kurum, araştırmacı ve farklı türden aktivistler; veri ve teknolojiyle ilgili zorlukları eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirmeye başladı. Barselona’nın siyasi ve sosyal kültüründe önemli bir yere sahip olan sivil toplum kuruluşlarının katılımı sürece olumlu katkılarda bulundu.

Yukarıda da belirttiğim gibi Barcelona en Comú şirketlerin inisiyatifinde geliştirilen akıllı şehirlere karşı çıkıyordu. Bunun yerine dijital haklar, teknolojik egemenlik ve veri egemenliği kavramları etrafında örgütlenecek bir dijital dönüşümü savunuyorlardı. Bu kapsamda, Ekim 2016’da yayımlanan Barselona Dijital Planı, dijital dönüşüm için yıllık 75 milyon Avro bütçeye sahipti ve üç temele dayanıyordu:

• Kent konseyinin ve kentin dijital dönüşümü;
• Girişimci ve sosyal inovasyon ekosisteminin dijital inovasyonu ve gelişimi;
• Vatandaşların dijital olarak güçlendirilmesi;

Dijital planda ana hatları çizilen vizyon daha sonra yeni KentİS (bu sefer aşağıdan yukarı örgütlenecekti), Sentilo, DECODE ve Steam Barcelona gibi bir dizi yasal araca, örgütsel girişime ve projeye dönüştürüldü. Bu yeni vizyon, Kentler için Teknolojik Egemenlik ve Dijital Haklar Lehine Manifesto‘da açıklandı (https://www.barcelona.cat/digitalstandards/manifesto/0.2/). Manifestoda, Barselona’nın yeni dijital vizyonunu gerçekleştirebilmesi için gerekli değerler, hedefler ve eylemler belirlenmiş ve şehirlerin vatandaşları merkeze alan dijital politikalar geliştirebilmesi için açık kaynaklı bir politika araç seti olan Etik Dijital Standartlar tanıtılmıştı. Belediye, diğer şehirlerin de bu politika araç setinden yararlanabilmesi için araç setini GitHub’da paylaştı ve Dijital Haklar için Kentler Koalisyonu aracılığıyla dağıttı (https://www.barcelona.cat/digitalstandards/en/init/0.1/index.html).

Politika araç setinin diğer temel politika belgeleri de zaman içinde yayımlandı. Eylül 2017’de yayımlanan Dijital Hizmet Standartları, şehrin dijital hizmetlerle ilgili işleyiş şeklini yönlendirecek ilkeler içeriyordu. Bu ilkelerden bazıları şunlardı (https://www.barcelona.cat/digitalstandards/en/tech-sovereignty/0.1/general-principles):

• dijital kullanıcılara odaklanma;
• dijital desteğe ihtiyaç duyanlara odaklanma;
• çevik ve çok disiplinli ekiplerin tanıtılması;
• açık kod ve standartların kullanımı;
• gizlilik, güvenlik, etik ve erişilebilirliğin korunması.

Özgür Yazılım ve Kamu Yönetimi Hizmetlerinin Çevik Geliştirilmesine ilişkin Hükümet Tedbiri ise şehrin ve vatandaşların karşılaştığı zorlukları, teknolojinin daha demokratik bir şekilde kullanılması yoluyla çözmeyi amaçlayan teknolojik egemenliğe odaklanmıştı. Teknolojik egemenlik hedefi; özgür yazılım, birlikte çalışabilirlik ve özgür standartların kullanımı etrafında yapılandırılmıştı.

Verinin Yönetişimi

Yazının başında da belirttiğim gibi veriyi artık sadece mahremiyet ekseninde tartışamayız. Veri, yapay öğrenme modellerinin temelini oluşturuyor. Dolayısıyla verinin yönetişiminin düzenlenmesi Barselona için kritik önemdeydi. Veri kullanımına ilişkin mevcut yaklaşımlar, teknoloji şirketlerine çeşitli ayrıcalıklar sağlıyor. Bu nedenle, şehrin sakinlerinin yeni teknoloji platformları ve hizmetleri aracılığıyla üretilen kentsel verilerden yararlanma kapasiteleri sınırlı kalıyor. Verinin rekabet avantajı sağlayan bir varlık olarak değil, ortak refahın sağlanması için kamuya açık ve karşılıklılık esasına göre değiş tokuş edilebilen sosyal bir altyapı olarak değerlendirilmesi gerekiyor.

Bu bağlamda, Barselona’nın veri politikasının kilit kavramlardan veri müşterekleri, kolektif ve ortak faydalar için verinin değerini vurguluyor. Veri müşterekleri, veri egemenliğinin sağlanması için temel önemde. Vatandaşlar ve hizmet sağlayıcılarla yapılan yeni sözleşme düzenlemeleriyle desteklenen, verilerin paylaşımı ve kullanımını yöneten bir dizi yeni protokole dayanıyor. DECODE (https://decodeproject.eu/) tarafından geliştirilen şifreli, tasarımı gereği gizlilik içeren yazılım sayesinde kent sakinlerine ‘neyi özel tutacaklarına ve neyi paylaşmak istediklerine, kimlerle ve hangi koşullarda paylaşacaklarına karar verme’ fırsatı tanınıyor.

Yerel yönetim; hükümetin ve vatandaşların teknolojik yeniliklerin yönü ve kullanımı açısından kendi önceliklerini belirlemelerine olanak tanıyan, net sosyal faydalar ve kamusal getiriler sağlayan teknolojik egemenliğe doğru bir geçişe öncülük etmeyi amaçlıyordu. Bu da çoğu zaman büyük çok uluslu hizmet sağlayıcıların elindeki veri ve teknoloji altyapılarına ilişkin kritik bilgilerin geri kazanılması ve vatandaşların ihtiyaç duyduğu dijital hizmet ve çözümleri geliştirmek için yerel KOBİ’lerin ve yenilikçilerin sürece dahil edilmesi anlamına geliyordu.

Vatandaşların verilerinin kullanımı konusunda pratik olarak daha fazla özerkliğe ulaşması sadece bir prensip meselesi değildi. Uygulamada da verilerin çeşitli paydaşlar tarafından nasıl yönetilebileceğini yeniden tasarlamak için bir dizi yeni standart, teknoloji ve satın alma uygulamasının oluşturulması gerekiyordu.

Veri Egemenliği Politikası

Barselona’nın veri egemenliği politikasının üç temel bileşeni vardı:

• Silo tarzı yapılarda saklanan açık verileri tümleşik veri müşterekleri haline getirmek
• Satın almalarda, veri egemenliğine uygun alımların teşvik edilmesi
• DECODE’un veri egemenliği için yeni bir teknolojik altyapı olarak yapılandırılması

Silo Halindeki Açık Verilerden Tümleşik Veri Müştereklerine

Açık veri politikaları doğrultusunda mevcut hükümet verileri, makine tarafından okunabilir formatlarda yayımlanıyordu. Ancak veri yönetişiminde daha stratejik bir yaklaşıma gerek vardı. Bu doğrultuda, 1288 milyon avroluk bir bütçe tahsisi ile üç alanda çalışmalar başladı:

1. Veri mimarisini yeniden tanımlayan KentİS veri gölünün konuşlandırılması;
2. Bir MDO’nun (Municipal Data Office – Belediye Veri Ofisi) oluşturulması
3. Mevcut açık veri portalının yenilenmesi

İlk önce şehrin verilerinin bir araya getirilmesi gerekiyordu. Yeni KentİS, Barselona için standartlaştırılmış bir veri ontolojisine sahip bir veri gölü oluşturmayı hedefliyordu. Veri gölü, veri kaynaklarının gruplandırılmasını mümkün kılan, uygulama programlama arayüzlerine (API) dayalı mimari, süreçler ve operasyonel standartlar olarak tanımlanıyor. KentİS, şehirdeki veri yönetişimini iyileştirmek için önemli bir teknolojik araç olarak düşünülüyordu.

MDO ise İspanya’da ilk kez hayata geçirilecek bir yapıydı. Misyonu, işlevleri ve sorumlulukları 18 Nisan 2018 tarihinde yayınlanan bir belediye genelgesiyle belirlenmişti. MDO, KentİS veri gölünün kurulmasına ve buna paralel olarak veri müşterekleri stratejisinin ve etik dijital standartların uygulanmasına odaklanmıştı. Kamu ihalelerinin veri egemenliğiyle uyumlu olmasına dikkat ediliyordu.

MDO, belediyenin diğer departmanları için dahili bir hizmet sağlayıcı olarak faaliyet gösteriyordu. Bu departmanların sorunlarını daha iyi anlayabilmeleri veya eylemlerini değerlendirebilmeleri için verilerden nasıl yararlanabilecekleri hakkında veri bilimi hizmetleri sunuyordu. Burada işe yaramadıkları fark edilen girişimleri hızla terk etmeyi içeren, nispeten yalın stratejilere dayanan çevik metodolojilerden yararlanılıyordu.

Daha tümleşik veri müştereklerine doğru ilerlerken üçüncü bir stratejik eylem de açık veri portalının yenilenmesi oldu. İlk olarak, şehir gösterge tablolarının yönetimi için yaygın olarak kullanılan açık kaynaklı CKan’ın (https://ckan.org/) kullanılması hedeflendi. İkinci önemli adımsa portalın veri yayınlamanın ötesine geçerek şehrin işleyişine daha fazla entegre olmasını sağlamaktı. API (Application Programming Interface – Uygulama Programlama Arayüzü) kullanımı kolaylaştırmak için değiştirildi. Portalın nasıl kullandığını, hangi verilerden yararlanıldığını ve elde edilen değeri anlamak için kullanıcılarla forumlar düzenledi. Üçüncü olarak da portal, kurum içi dönüşüm için bir fırsat olarak değerlendirildi. Örneğin, kentin IRIS adında, vatandaşların soru sorabildiği ve kentin 21 gün içinde cevap vermek zorunda olduğu bir sistemi vardı. Ekip, IRIS’i açık veriyle entegre ederek bir kullanıcının bir veri kümesi istemesi halinde, yanıt veren kişinin veriyi çok daha hızlı bir şekilde alabilmesini sağladı.

2. Satın almalarda, veri egemenliğine uygun alımların teşvik edilmesi

İhtiyaç duyulan verilerin kimlerden elde edileceği, nasıl sahiplenileceği ve nasıl kullanılacağına ilişkin kararlar şirketler ve şehir yönetimleri arasındaki gizlilik anlaşmalarına dayanıyordu. Bu nedenle, verileri bir kamu altyapısı olarak açma ve inşa etme hedefine ulaşmak için öncelikle satın alma kurallarını ve maddelerini değiştirmek gerekiyordu.

Bunu başarmak için sözleşmelerde veri egemenliğinin önünü açacak değişiklikler yapıldı. Şehrin sözleşme yoluyla üretilen verileri elde etme hakkı ve yetkisi yeniden düzenlendi. Bunlar arasında performans ölçümleri, hizmet vakaları vb. gibi kamu hizmetleri aracılığıyla veya bu hizmetler hakkında toplanan veriler vardı. Günümüzdeki açık veri anlayışı çoğunlukla belediyelerin ellerindeki veriyi özel sektörle paylaşmasıyla sınırlı kalıyor. Bir diğer deyişle belediyelerin özel sektörler ilişkisindeki açık veri anlayışı, “Benim verim, senin verin. Senin verin yine senin verin”le sınırlı. Yurttaşı ve şehrin veri egemenliğini merkeze koyan Barselona, sözleşmelerin kapsamlarını şehirle paylaşılacak özel sektör verilerini de içerecek şekilde genişletmeye çalıştı. Örneğin şehrin telekom hizmetleri sağlayıcısı Vodafone ile yenilenen sözleşmede, şirketin hizmetlerinin bir parçası olarak topladığı bazı özel verileri anonimleştirmesi ve şehirle paylaşması sağlandı. Araç paylaşım hizmeti normlarına şehirle veri paylaşım şartı eklendi. Veri egemenliği çerçevesinde, özel sektörün elinde olabilecek şehirle ilgili verilerin ihale sözleşmelerine dahil edilmesi için çalışmalar yapıldı. Belediye departmanları, verileri çok daha verimli bir şekilde toplayabilmek ve yönetebilmek için sözleşmelerini veri egemenliği hedefine uygun hale getirmeye başladılar.

İhale sözleşmelerinin kullanımına ek olarak, şirketlerin ve diğer kuruluşların şehirle veri paylaşması için ek mekanizmalar hayata geçirildi. Veri politikasında ana hatlarıyla belirtilen stratejik projelerden biri olan veri borsasında, şehirden dünyaya ve dünyadan şehre sürekli veri akışı sağlanması hedefleniyordu.

3- DECODE: Veri egemenliği için yeni bir teknolojik altyapı

Kent Konseyi içinde bu iç değişikliklerin yapılmasına ek olarak, veri müşterekleri paradigmasına doğru ilerlemek için vatandaşların katılımının ve veri üzerindeki kontrolünün artırılması gerekiyordu. Bunun için öz yinelemeli (recursive) veri müşterekleri paradigması benimsendi. Öz yinelemeli veri müştereklerinin açık veriden farkı topluluğun veri üzerindeki kontrolünün temel önemde olmasıdır. Kamu kurumlarının açık veri girişimlerinde genellikle verilere erişim kurallarını teknik ekipler belirler. Öz yinelemeli veri müşterekleri paradigmasında ise verileri kontrol eden topluluk üyeleridir.

DECODE projesiyle verilerden nasıl para kazanılabileceği ikinci plana atıldı. Proje, kişisel verilerden elde edilen değerin en başta bu değeri yaratan vatandaşlara nasıl geri döndürülebileceğinin yollarını aramaya yoğunlaştı. Ana hedef bir kazanç elde etmek değil, bir bütün olarak topluma nasıl fayda sağlanabileceğiydi. DECODE, vatandaşların verilerini paylaşma şekli üzerinde daha fazla kontrol sağlama hedefiyle artan paylaşımı uzlaştırmak için blok zincirinde kullanılan dağıtık defter teknolojisini gündemine aldı. Böylece kişisel verilerin daha aktif yönetimi ve paylaşımı sağlanabilecekti.

Şehrin dijital altyapısı, küresel teknoloji şirketlerinin çıkarlarına göre değil dayanışma, sosyal işbirliği ve kolektif haklar temelinde örgütlenmeliydi. Ocak 2017 ile Aralık 2019 arasında yürütülmek üzere AB Horizon 2020 programı kapsamında, toplam 5 milyon Euro ile finanse edilen DECODE projesi, bu vizyonun hayata geçirilmesinde kritik bir rol oynadı. Vatandaşların hem evlerinde hem de şehir genelinde üretilen veriler üzerinde daha iyi kontrol sahibi olmalarını sağlayacak kriptografik bir çözüm sundu. Bu verilere kimin, hangi amaçlarla ve hangi koşullarda erişebileceğine dair kurallar koydu.

Veri müşterekleri fikirlerini şehirdeki pratik uygulamalara dönüştürmeyi amaçlayan üç pilot uygulama gerçekleştirildi. Bu uygulamalar, veri müştereklerinin hayata geçirilmesine olanak tanırken aynı zamanda daha fazla veri egemenliği sağlayan yeni bir altyapının geliştirilmesini gerektiriyordu.

İlk pilot uygulama Metadecidim topluluğu ve Decidim platformu ile hayata geçirildi. Katalanca’da ‘karar verelim’ veya ‘biz karar veririz’ anlamına gelen Decidim, katılımcı demokrasi için dijital bir altyapı sağlıyordu. İşbirliğiyle, özgür yazılım olarak inşa edilmiş dijital bir platformdu. Metadecidim ise platformun tasarımında ve projenin inşasında işbirliği yapan topluluktu. Decidim, Barselona Belediye Planı’nı yurttaşlarla birlikte oluşturdu. Decidim’in bu başarısından sonra başka şehirler de benzer çalışmalara başladılar.

İkinci DECODE pilotu, nesnelerin interneti teknolojisinin kullanımına, özellikle de evlerindeki gürültü veya kirlilik seviyeleri gibi çevresel etkileri ölçmek için sensörler kullanan vatandaşlara odaklandı. Bu veriler çok ayrıntılıydı. Topluluk üyelerinin toplanan verilerin konut fiyatları veya sigorta primleri üzerindeki olumsuz etkileri konusunda endişeleri vardı. Örneğin özel şirketler bu verileri, belirli düzeyde kirlilik seviyelerine maruz kalan evleri profillemek için kullanabilirdi. Pilot uygulama, kullanıcıların aynı verileri farklı hedef gruplarla farklı ayrıntı düzeylerinde paylaşabilmelerini sağlamaya çalıştı. Böylece hem veri paylaşımın sağlayabileceği katkılardan yararlanmak hem de vatandaşlara bu paylaşımın koşullarını kontrol etme olanağı sağlamak mümkün oldu.

Üçüncü DECODE pilotu olan BCN Now, diğer iki pilotta topluluklar tarafından sağlanan verileri paylaşmak, yayınlamak ve görselleştirmek için oluşturuldu. Amaç, diğer iki pilot uygulamada üretilen verileri erişilebilir kılmak ve böylece verilerin değerini ortaya çıkarmaktı. Bu pilot uygulama, veri yönetişimi konusunda eğitici bir işleve sahipti. Verilerin ortak yönetişiminde nasıl çatışmaların ve ödünleşmelerin ortaya çıkabileceği görülebilecekti.

DECODE pilot uygulamalarında geliştirilen araçlar ve teknolojiler, veri paylaşımını artırmak için kullanılabilecek alternatif teknolojik altyapıların somut örneklerini sundu. Hem mahremiyeti korudu hem de vatandaşların kendi verilerini daha fazla kontrol edebilmesine izin verdi. DECODE projesi kapsamında yürütülen tüm çalışmalar aynı zamanda geliştiriciler, aktivistler, akademisyenler ve politika yapıcılardan oluşan bir topluluğun daha ilerici bir veri gündemi etrafında bir araya gelmesini sağladı. Daha da önemlisi, Barselona’da olanlar Barselona’da kalmadı. DECODE, yorumcular, politika yapıcılar ve akademisyenler tarafından uygulanabilir bir alternatif olarak yaygın bir şekilde referans gösterildi. DECODE, vatandaşların verileri üzerindeki kontrolünü artıran araçlara bir örnek olarak AB Veri Stratejisi’nde de yer alıyor.

Barselona’ın Başarısının Arkasındaki Etkenler

Barselona’nın başarısının arkasındaki temel etkenleri dört maddede özetleyebiliriz.

Liderlik

Siyasi ve teknik yönetim düzeylerindeki güçlü ve tamamlayıcı liderlik, çok çeşitli reformlar için siyasi ve yönetimsel destek yarattı. Demokratik ilkelere dayalı dijital toplum ve ekonomiye ilişkin siyasi vizyon, dijital haklar ve veri egemenliğine ilişkin teknik yönetimsel vizyonla uyum içindeydi.

Sivil Toplum Ağları

Hem siyasi hem de teknik liderlik; dijital haklar, teknolojik egemenlik ve veri egemenliği konularında genel olarak benzer fikirler etrafında bir araya gelen daha geniş bir sosyal aktörler ağına dayanıyordu. AB ve diğer kamu fonları bu ağın desteklenmesinde etkili oldu. Böylece girişimler daha geniş bir aktör grubunun desteğinden ve ortak yaratıcılığından yararlanabildi.

Kurumsal ve Düzenleyici Yenilikler

Kurumsal ve düzenleyici yenilikler, teknolojik ve veri egemenliğini siyasi ve teorik bir kavramdan şehir yönetimi yasalarına, standartlarına ve uygulamalarına dönüştürdü. Veri egemenliği kavramı veri müşterekleri modeliyle, Barselona’nın sivil katılım geçmişiyle uyumlu bir şekilde katılımcılığı güçlendirecek adımlar attı. Decidim gibi kurumlar ve DECODE gibi projeler hem veri hakları hem de demokratik katılım fikirlerini yansıtıyordu. Daha da önemlisi Barselona, yenilikçi fikirlerin fiili idari rehberliğe, normlara ve tedarik uygulamalarına dönüştürülmesinin önemini gösterdi.

Yeteneklerin Geliştirilmesi

İddialı siyasi hedefleri ve karmaşık veri çözümlerini uygulayabilmek için şehir kurumlarında teknolojik ve idari yeteneklerin geliştirilmesi kritik bir önemdeydi. 2010’ların başındaki akıllı şehir projeleri çoğunlukla dış danışmanlar üzerinden gerçekleştiriliyordu. Yeni veri politikası ise şehir kurumları içinde veri becerileri ve yeteneklerini geliştirmeye odaklandı. Bu da kamu kurumlarının ve personelin yaparak öğrenmesini ve yeteneklerini geliştirmesini sağladı.

***

2019 yerel seçimlerinde Barcelona en Comú 20.000 oy kaybetti ve ikinci parti oldu. Barcelona en Comú ve Katalonya Sosyalist Partisi (PSC) arasında koalisyon anlaşması yapıldı. Ada Colau belediye başkanlığına devam etti ancak siyasi konumu artık daha zayıftı. PSC’nin dijital alanda söz sahibi olmasıyla beraber dijital egemenlik anlatısı yerini dijital hümanizme bırakmaya başladı. Potansiyel olarak radikal politikaya açık bir anlatıdan oldukça yumuşak, etiğe bağlı bir anlatıya kayıldı. Müştereklere dayalı politikaların yerini kamu-özel sektörü işbirliği aldı. Sistemik sosyoekonomik eleştiri ve tahayyül, yerini sınırlı toplumsal değişim çağrılarına bıraktı. Önceki yönetim, teknopolitik demokratikleşmeden teknolojinin insancıllaştırılmasına ve alternatif bir dijital topluma uzanan bir ufka sahipti. Artık bunun yerinde insani yüzlü (!), yenilenmiş bir teknolojik kapitalizm vardı.

2023 seçimlerinde ise Barcelona en Comú üçüncü parti oldu. Colau artık belediye başkanı değil ve dijital egemenlik mücadelesi daha geri planda. Ama Barselona, dijital haklar ve veri egemenliği konusunda yeni bir yönetişim modelinin nasıl gerçekleştirilebileceğinin somut bir örneğini göstermesi açısından önemli. Barcelona sadece bu yeni modeli tasarlayıp uygulamaya başlamakla kalmadı. Aynı zamanda onu sergiledi, diğer şehirlere yayılması ve yerel düzeyin ötesine geçmesi için mücadele etti.

Toplumlar giderek daha fazla verileştiriliyor ve verileştirme, yeni güç dinamikleri ortaya çıkarıyor. Barselona örneği bu süreçte dijital haklar ve teknolojik egemenlik çerçevesinde, şehirlerin potansiyelini göstermesi açısından önemli. 2015-2019 yılları arasında Barselona, yerel yönetimlerin kullanabileceği bir dizi politika, kurumsal, yasal ve teknolojik araç aracılığıyla, kentteki verilerin demokratik ve etik yönetişimine ilişkin farklı bir vizyon ortaya koydu ve bunu uygulamak için çeşitli adımlar attı. Teknolojik egemenliğin, gerçekleştirilebilir bir hedef olduğunu ve gerçekten katılımcı bir demokrasiyle verinin, sadece şirketlerin kazancını artırmak için değil toplum için de kullanılabileceğini gösterdiler.

Kaynak

Monge, F., Barns, S., Kattel, R., & Bria, F. (2022). A new data deal: the case of Barcelona. UCL Institute for Innovation and Public Purpose.